พื้นฐานพระอภิธรรม ตอนที่ 455

ตอนที่ ๔๕๕

ที่มูลนิธิศึกษาและเผยแพร่พระพุทธศาสนา

วันอาทิตย์ที่ ๒๗ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๕๑

ท่านอาจารย์ หมายความว่าขณะนี้ เป็นธรรม หรือเป็นอะไรที่กำลังมีจริง ที่กำลังปรากฏ

นี่คือผลของการเป็นผู้ไม่ประมาทในพระธรรมที่ทรงแสดง เมื่อทรงตรัสรู้ไม่น้อมพระทัยที่จะทรงแสดง เพราะเป็นสิ่งที่ละเอียดมาก การเกิดดับสืบต่อของสภาพธรรม ใครไปยับยั้งให้ช้าลงก็ไม่ได้ จะต้องเป็นอย่างนี้ด้วยความรวดเร็วเหมือนมายากลที่ทำให้สิ่งที่ไม่ได้เป็นอย่างนั้นเลย แต่ดูเหมือนเป็นอย่างนั้น

เช่นขณะนี้ สิ่งที่ปรากฏทางตามีสัณฐาน เพราะมีสีสันที่ปรากฏต่างๆ กัน แต่ก็จำไว้ว่าเป็นคน เป็นโต๊ะ เป็นสิ่งหนึ่งสิ่งใด เพียงจำสิ่งที่ปรากฏ จำผิด หรือจำถูก ไม่ได้จำด้วยความเข้าใจที่ถูกต้องว่า สิ่งนี้ปรากฏได้เป็นธาตุ หรือเป็นธรรมอย่างหนึ่ง ซึ่งเกิด ปรากฏเมื่อมีจิตเห็น แล้วยังไม่ดับด้วยจึงปรากฏได้ แต่ก็ไม่นานเลย เพียงปรากฏแล้วก็หมดไป ทุกอย่างในชีวิตเพียงปรากฏให้เห็น ให้ได้ยิน ให้ได้กลิ่น ให้คิดนึก ให้จำ แต่ขณะนี้ทุกสิ่งทุกอย่างเกิดดับอย่างเร็วแสนเร็ว

เพราะฉะนั้นการฟังธรรมก็คือการเริ่มเห็นความจริงว่า กว่าจะหมดความไม่รู้ และการยึดถือสภาพธรรมว่าเป็นสิ่งหนึ่งสิ่งใด ไม่ใช่หวัง แต่ต้องด้วยการเข้าใจที่เพิ่มขึ้น ทีละเล็กทีละน้อย ซึ่งเป็นการละความไม่รู้ ทีละเล็กทีละน้อย จนกว่าความไม่รู้นั้นจะหมด

เพราะฉะนั้นจึงต้องอดทนและเห็นประโยชน์ของการฟังและอาจหาญร่าเริง ไม่ใช่พอฟังแล้วอกุศลจิตเกิดก็เดือดร้อน ทำอย่างไรกับอกุศลนั้น อกุศลจิตเกิดแล้ว อย่าลืม เพราะอะไร ถ้าไม่มีเหตุปัจจัยให้เกิดจะเกิดได้ไหม พระอรหันต์ทั้งหลายมีอกุศลจิต หรือไม่ ก็ไม่มี เพราะเหตุว่าดับอกุศลทั้งหมดแล้ว

เพราะฉะนั้นสิ่งที่เกิดไม่มีใครไปทำให้เกิดได้เลย นอกจากเมื่อเหตุนั้นมี ถึงกาลที่จะเกิดทำกิจการงานก็เกิดขึ้นทำกิจการงาน เวลาที่อกุศลประเภทหนึ่งประเภทใดเกิด ขณะนั้น จะพิสูจน์ว่ามีความเข้าใจมากน้อยแค่ไหน ถ้ามีคำถามว่า ทำอย่างไรถึงจะไม่เป็นอกุศล แสดงว่าไม่ได้เข้าใจธรรม หาวิธีต่างๆ ที่จะไม่เป็นอกุศล แสดงว่าไม่เข้าใจธรรม

แต่ถ้าขณะนั้นเกิดรู้ลักษณะที่เป็นธรรม เพราะฟังจนกระทั่งสามารถเข้าใจลักษณะนั้นจริงๆ ไม่ใช่ไปนึกให้เป็นลักษณะนั้น แต่ลักษณะนั้นเกิดแล้วปรากฏให้รู้ความจริงว่า ลักษณะนั้นเปลี่ยนเป็นอย่างอื่นไม่ได้เลย ต้องเป็นอย่างนั้น ความจริงคือลักษณะนั้นเป็นอย่างนั้น

เพราะฉะนั้นถ้าเป็นการฟังที่ถูกต้อง ด้วยความเข้าใจว่าเพื่อเข้าใจถูกเห็นถูกว่า สิ่งที่ปรากฏเป็นธรรมก็จะรู้ในขณะนั้น ซึ่งไม่ใช่ใครที่ไม่ได้ฟังแล้วจะรู้ได้ แต่เพราะฟังด้วยการละความเป็นเราที่หวังจะไปรู้มากๆ เมื่อนั้น เมื่อนี้ แต่ว่าฟังแล้วค่อยๆ เข้าใจสะสมไปที่จะรู้ว่า เวลาที่อกุศลธรรมประเภทหนึ่งประเภทใดเกิดขึ้น เข้าใจลักษณะนั้นได้ ว่า ลักษณะนั้น ไม่เหมือนอย่างอื่น ก่อนโกรธ ลักษณะนั้นไม่มี แต่เมื่อโกรธเกิด มีลักษณะที่เป็นอย่างนั้น ให้เห็นความเป็นธรรม

เพราะฉะนั้นธรรมจึงเป็นสิ่งที่ละเอียด นี่ยกตัวอย่างเพียงลักษณะของความโกรธ แต่เห็นเดี๋ยวนี้ ก็เป็นธรรม ได้ยินก็เป็นธรรม ไม่มีสักอย่างเดียว ที่ไม่ใช่ธรรม

เพราะฉะนั้นการฟังธรรมแต่ละภพ แต่ละชาติ ก็คือการสะสมความเห็นถูก ด้วยการละ เพราะว่าเวลาที่มีการสะสมของความรู้ ความเข้าใจถูก เพียงฟังไม่มาก แต่ปัญญา ที่สะสมพร้อมการละ การไม่ติดข้อง สามารถละการยึดถือสภาพธรรมนั้น แล้วสภาพธรรมนั้นจึงปรากฏตามความเป็นจริง เพราะว่าขณะนี้ความจริงแท้คือ สภาพธรรมเกิดดับสืบต่อเร็วมาก แต่อย่างไรๆ อวิชชาและโลภะ ไม่สามารถเห็นถูกอย่างนั้นได้เลย จนกว่าเมื่อไรที่ละคลายอวิชชาด้วยการฟังแล้วฟังอีก ในเรื่องของสิ่งที่กำลังปรากฏ เพื่อเมื่อไรจะรู้ลักษณะที่ปรากฏ เพื่อรู้ ไม่ใช่เพื่อติด

เพราะฉะนั้นถ้าโลภะเกิด จะติดข้องต้องการไปหมดเลยแม้ต้องการจะรู้ เห็นไหม แม้ต้องการจะรู้ความจริงของสิ่งนั้นก็ไม่ใช่ปัญญา เป็นแต่เพียงความต้องการ เป็นแต่เพียงความอยาก

ด้วยเหตุนี้การศึกษาธรรม ต้องเป็นผู้ละเอียดและรู้จุดประสงค์ว่า ฟังเพื่อเข้าใจถูก เห็นถูกในสภาพธรรม เรื่องละไม่ใช่เรื่องของคนหนึ่งคนใด แต่เป็นเรื่องของสภาพธรรม คือ ปัญญาเจตสิก ขณะใดที่มีความเห็นถูก ขณะนั้นไม่เห็นผิด แม้ในขั้นการฟัง ก็รู้ว่า หนทางที่จะรู้ความจริงของสภาพธรรมไม่ใช่หนทางอื่นเลย ใครจะไปทำอะไร ที่ไหน อย่างไร แต่ขณะนี้เป็นธรรม แล้วรู้ลักษณะที่เป็นธรรม หรือไม่

ด้วยเหตุนี้การฟังแต่ละครั้งก็คือ เพื่อให้รู้ความจริงว่าเราหลงลืมอยู่เสมอ ไม่ว่าจะฟังมาแล้ว ตั้งแต่ปีไหนก็ตามแต่ ครั้งไหนก็ตามแต่ ก็มีปัจจัยที่จะให้ลืมอยู่เรื่อยๆ ว่า เป็นธรรม จนกว่าได้มีโอกาสได้ฟังธรรม ได้สนทนาธรรมเมื่อไร เมื่อนั้นก็เป็นการสะสมความเห็นถูกต้องว่าเป็นธรรม ส่วนจะเข้าใจธรรมมากน้อยแค่ไหนนั้น ถ้าปัญญา ยังคงอยู่ในระดับนี้ ไม่มีทางที่จะรู้ความจริงของสภาพธรรม

ด้วยเหตุนี้จึงเห็นการเจริญขึ้นของธรรม ซึ่งเป็นฝ่ายของการรู้แจ้งอริยสัจธรรม ศรัทธา ถ้าไม่มีการเห็นถูก ความเข้าใจถูก รู้ประโยชน์ของการฟัง ก็ไม่มีศรัทธาเพิ่มขึ้น แต่ว่าที่ศรัทธาจะเพิ่มขึ้น ฟังครั้งเดียวไม่พอ ก็ฟังอีก มีโอกาสที่จะฟังเมื่อไรก็ฟัง นั่นคือลักษณะของศรัทธา ซึ่งกว่าจะเจริญ ก็จะเห็นได้ว่าต้องเป็นผู้ตรงที่จะรู้ว่าเป็นระดับขั้นของการฟังเข้าใจ หรือเริ่มรู้ลักษณะที่กำลังเป็นธรรมขณะนี้

ผู้ฟัง ที่ว่าฟังเพื่อให้เห็นถูกเข้าใจถูกในสิ่งที่มีจริง หรือสิ่งที่กำลังฟัง ก็จะไม่มีคำถามว่าเมื่อไรจะรู้ ถ้าเมื่อไรจะรู้ ก็จะเป็นโลภะ

ท่านอาจารย์ กำลังฟังรู้หรือไม่ ไปคิดถึงว่าเมื่อไร แต่ขณะที่ฟัง ขณะนั้นเข้าใจว่า เป็นธรรมเพิ่มขึ้น ถ้าเข้าใจอย่างนี้ จะต้องไปคิดถึงไหมว่าเมื่อไร เพราะแม้ขณะนั้นก็เข้าใจ แต่ถ้าเมื่อไรจะรู้ แสดงว่าขณะนี้ที่กำลังฟังนั้นเข้าใจหรือไม่

ผู้ฟัง ถ้ามีคำถามนั้นก็แสดงว่าการฟังให้เข้าใจยังไม่ดีพอ จริงๆ เมื่อไรจะรู้ก็เป็นอนัตตา เป็นความติดข้อง เหมือนกับอยากรู้มากกว่าที่รู้ ก็จะเมื่อไรจะรู้ ซึ่งตรงนี้แสดงให้เห็นถึงว่าฟังไม่เข้าใจสิ่งที่กำลังฟัง

ท่านอาจารย์ เมื่อไรจะรู้ กำลังเห็นแล้วไม่รู้ ก็ตอบได้เลยใช่ไหม

ผู้ฟัง ขณะนี้ยังไม่รู้

ท่านอาจารย์ แล้วเมื่อไรจะรู้ ก็กำลังเห็น แล้วก็ไม่รู้

ผู้ฟัง ก็เมื่อฟังเข้าใจ

ท่านอาจารย์ ก็เป็นคำตอบไปในตัว ถามไปก็คือกำลังไม่รู้ กำลังไม่รู้ กำลังไม่รู้ จนกว่าจะค่อยๆ รู้

ผู้ฟัง ในการศึกษาปรมัตถธรรมสังเขป ทบทวน หัวข้อที่สนทนา คือสังขารเป็นทุกข์ แค่ย่อหน้าเดียว ก็สามารถสนทนารายละเอียดได้มากมาย เช่น อาจารย์อรรณพยกตัวอย่างว่าสังขารธรรมคืออะไร และอาจารย์ประเชิญก็อธิบายว่า ทุกข์คืออะไร ซึ่งตรงนี้ก็มีรายละเอียดมากมาย

คำถามตรงนี้คือ ผู้ที่ศึกษาถ้าจะเข้าใจละเอียด เพียงหัวข้อสังขารเป็นทุกข์ก็จะลงรายละเอียดว่า สังขารธรรม และคำว่า เป็นทุกข์ ก็จะเป็นชื่อ เป็นคำ ซึ่งการรู้ละเอียดก็ทำให้ทราบว่า พระพุทธเจ้าทรงแสดงพยัญชนะต่างๆ เพื่อให้เข้าถึงลักษณะของสภาพธรรม แต่ผู้ศึกษาดูเหมือนไม่เป็นไปตามวัตถุประสงค์ของพระพุทธองค์ว่า พยัญชนะส่องถึงสภาพธรรมที่กำลังปรากฏ ณ ปัจจุบัน ตรงนี้เหมือนศึกษาแล้วไม่เป็นไปอย่างนั้น

ท่านอาจารย์ เพราะฉะนั้นก็ต้องเข้าใจว่า การฟังธรรมคือฟังให้เข้าใจสิ่งที่กำลังมีขณะนี้ ไม่ต้องไปหาที่ไหนเลย ไม่ใช่ เมื่อฟังเสร็จแล้วต้องไปหาธรรมอยู่ที่ไหน แต่การฟังเป็นผู้ละเอียดที่จะรู้ว่าเข้าใจลึกซึ้งในคำที่ได้ยินแค่ไหน เช่น ธรรมลึกซึ้งหรือยัง สิ่งที่มีจริงๆ เกิดจึงปรากฏ พิสูจน์ได้เลย เพราะฉะนั้นอะไรที่กำลังปรากฏขณะนี้ เพราะเกิด ใช่หรือไม่

เพราะฉะนั้นเป็นธรรมหรือไม่ อะไรบ้างที่เป็นธรรม ก็สามารถรู้ได้ว่าเป็นธรรมทั้งนั้น จะสงสัยไหม เริ่มเข้าใจธรรม แล้วก็รู้ว่าธรรมเกิด แล้วธรรมที่เกิดต้องมีปัจจัยอาศัยกันและกันเกิดขึ้น อย่างแข็งมี เกิดเป็นแข็ง เกิดแล้วเป็นแข็ง แต่เมื่อไม่รู้ว่าแข็งอาศัยปัจจัยอะไรเกิด ก็ไม่รู้ว่าเพียงแข็งเกิดได้ เพราะมีปัจจัย แต่ถ้าสามารถรู้ได้ทั้งหมดของธรรมที่เกิดว่าต้องมีปัจจัย คือ สภาพธรรมที่อาศัยกันและกันเกิด ถ้าไม่มีสภาพธรรมที่อาศัยกันและกันเกิด อะไรๆ ก็ไม่มี แต่ขณะนี้มีแล้ว

เพราะฉะนั้นก็รู้ความจริงของสิ่งที่มีในขณะนี้ว่า สิ่งที่มีขณะนี้ต้องมีการเกิดขึ้น โดยสิ่งใดก็ตามที่เกิดขึ้น ต้องมีธรรมที่อาศัยเป็นปัจจัยให้สิ่งนั้นเกิดขึ้น สิ่งนั้นจึงต่างกันหลากหลาย แต่เพราะไม่รู้ก็เลยมองเหมือนว่า มีใครทำให้เกิดขึ้น และเกิดขึ้นมาได้อย่างไร ก็เป็นการนั่งคิดสงสัย แต่แทนที่จะสงสัย แทนที่จะคิดเอง ค่อยๆ ฟังให้เข้าใจขึ้นว่า ทุกสิ่งทุกอย่างที่เกิดต้องมีเหตุปัจจัยอาศัยกันและกัน เพราะฉะนั้นถ้าไม่มีธรรมอะไรเลยทั้งสิ้น อะไรก็ไม่มี แต่เมื่อมีแล้วสิ่งนั้นเกิดแล้ว เพราะอาศัยธรรมที่เป็นปัจจัยสนับสนุน หรือเกื้อกูลค้ำจุนให้สภาพนั้นเกิดขึ้นร่วมกันด้วย

เพราะฉะนั้นจะไม่มีสภาพธรรมใดที่เกิดตามลำพัง แต่จะปรากฏลักษณะที่ปรากฏได้แต่ละอย่างเท่านั้นเอง แม้ว่าจะมีสภาพธรรมที่เป็นปัจจัยในที่นั้นนี่คือความลึกซึ้งของธรรม

แต่เมื่อฟังแล้ว ภาษาไทยเข้าใจอย่างนี้ ใช่ไหม ธรรมที่ปรากฏในขณะนี้เกิด เพราะมีเหตุปัจจัย เพราะฉะนั้นภาษาบาลีจะไม่อธิบายด้วยภาษาไทย ก็ใช้คำว่า สังขารปรุงแต่ง ก็ไม่ต้องเข้าครัว ไม่ต้องหยิบโน่น มาใส่นี่ ถึงจะใช้คำว่า “ปรุง” ถึงจะใช้คำว่า “แต่ง” ถึงจะใช้คำว่า “อาศัยกัน” ถึงจะใช้คำว่าอะไรก็ตามแต่ ให้เข้าใจว่าต้องมีสิ่งอื่นด้วย ไม่ใช่มีแต่สิ่งนั้นสิ่งเดียวในโลกนี้ ไม่ว่าอะไรก็ตามจะเกิดขึ้นมา จะเป็นสิ่งเดียวที่เกิดตามลำพังไม่ได้ ถ้ามีความเข้าใจอย่างนี้ ลึกซึ้งมั่นคง จะสงสัยคำว่า “สังขารธรรม” หรือไม่ ถ้าเข้าใจอย่างนี้จริงๆ แข็งเป็นสังขารธรรมหรือไม่ เกิดแล้ว ต้องมีสิ่งที่อาศัยทำให้เกิดขึ้นแต่ไม่รู้ แต่ความจริงมี เพราะฉะนั้นให้เข้าใจได้เลยว่า สิ่งใดก็ตามที่เกิดต้องมีปัจจัย

ด้วยเหตุนี้จึงเข้าใจความหมายของคำว่า “สังขาร” หรือ “สังขารธรรม” เพราะฉะนั้นสังขารธรรมที่เกิดขึ้นตามความเป็นจริง ซึ่งเกิดดับอย่างรวดเร็ว ไม่ต้องไปเรียกชื่อใดๆ เลยก็ได้ เพราะไม่มีใครสามารถเปลี่ยนแปลงลักษณะของสภาพธรรมนั้นได้เลย แต่สภาพธรรมที่เกิดขึ้น ที่เป็นจริงก็คือ สภาพธรรมที่เป็นปรมัตถธรรม ขอเชิญคุณนิภัทรให้ความหมายของคำว่า “ปรมัตถธรรม” ด้วย

อ.นิภัทร คำว่า “ปรมัตถธรรม” ก็มาจากคำว่า ปรม + อัตถ + ธรรม แปลว่า ปรมัตถธรรม แปลทับศัพท์ คือแปลทับศัพท์ภาษาบาลีเดิม เราก็แปลว่า ปรมัตถธรรม เป็นภาษาไทย ก็เลยไม่รู้ว่าอะไร ถ้าแปลตามตัว ปรม แปลว่า อย่างยิ่ง หรือยอด อัตถ ก็แปลว่า เนื้อความ ความหมาย ธรรมก็คือสิ่งที่มีจริง

ปรมัตถธรรมก็คือสิ่งที่มีความหมายอย่างยิ่ง หรือเป็นยอด ในความหมายว่า พูดไปแล้วไม่มีเพี้ยน ไม่มีผิดที่ต้องแก้ใหม่ นอกจากคนพูดผิดเอง แต่ว่าของจริงมีอยู่อย่างนั้น ไม่มีแปรผันเป็นอย่างอื่น ไม่มีผัดเพี้ยนไปอย่างอื่น มีอะไรบ้าง ก็รู้กันอยู่แล้ว มีจิต เจตสิก รูป นิพพาน

ท่านพระอนุรุทธาจารย์ ท่านเป็นรุ่นราวคราวเดียวกับท่านพระพุทธโฆษาจารย์ ในสมัยเดียวกัน แต่ท่านพระอนุรุทธาจารย์ท่านเรียบเรียงคัมภีร์อภิธัมมัตถสังคหะ ๙ ปริจเฉท ท่านย่ออภิธรรม ๗ คัมภีร์ คือธัมมสังคณี วิภังค์ ธาตุกถา กถาวัตถุ บุคคลบัญญัติ ยมก ปัฏฐาน รวมทั้ง ๗ คัมภีร์ ย่อแล้วเหลืออยู่ ๔ คำ คือ จิ เจ รุ นิ จิ คือ จิต เจ คือ เจตสิก รุ คือ รูป นิ คือ นิพพาน

ท่านย่อลงเหลือแค่นี้ เราก็เรียนกันแค่นี้ คือ การเรียนธรรม ไม่ใช่เรียนเพื่อให้เข้าใจเรื่องราวเฉยๆ ผมก็ว่าผมเรียน ผมรู้ เพื่อนๆ ก็ว่าเขารู้ ครูบาอาจารย์ที่สอนมาก็ว่ารู้ แต่เสร็จแล้วก็ไม่รู้ ที่ว่ารู้ คือรู้ความหมายตามตัวหนังสือ แต่ไม่รู้ความจริงที่เป็นวัตถุประสงค์ของการศึกษาธรรม ที่พระสัมมาสัมพุทธเจ้าทรงประสงค์ให้ผู้ฟังได้รู้ ความจริงเป็นเรื่องที่ลึกซึ้ง เห็นได้ยาก รู้ตามได้ยาก สงบ ประณีต คิดเอาเองไม่ได้ ละเอียด บัณฑิตคือผู้ที่ใฝ่รู้เท่านั้นถึงจะรู้ได้ ถ้าคิดว่า อย่างนี้ๆ รู้แล้ว ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ มีใครบ้างที่ไม่รู้ ไปถึงประตูวัดก็ได้ยินแล้ว ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ แต่นั่นรู้แต่ชื่อ ไม่สำเร็จประโยชน์

ที่จะสำเร็จประโยชน์ ตาคืออะไร เพราะว่าธรรมอยู่ที่นี่ อยู่ที่ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ แล้วอยู่เมื่อไร อยู่เมื่อมี อยู่เมื่อปรากฏ ปรากฏเมื่อไร ก็ทางตาเห็นเมื่อไร ก็ปรากฏเมื่อนั้น หูก็เหมือนกัน ได้ยินเมื่อไร ก็ปรากฏเมื่อนั้น จมูกได้กลิ่นเมื่อไร ก็ปรากฏเมื่อนั้น ลิ้นรู้รสเมื่อไร ก็ปรากฏเมื่อนั้น กายถูกต้องสัมผัสเย็น ร้อน อ่อน แข็งเมื่อไร ก็มีเมื่อนั้น จิตคิดนึกเมื่อไร ก็มีเมื่อนั้น

บางทีเราก็รู้ว่ามี แต่ยังไม่น้อมใจที่จะเชื่อว่าเป็นธรรม ตรงนี้นี่ยาก ที่ยังไม่น้อมก็เพราะเรายังไม่ซึ้งถึงความหมายว่า เห็นกับสิ่งที่ปรากฏทางตาเป็นธรรม เพราะเรายังไม่รู้ประโยชน์เลย เห็นก็เห็นอยู่ตลอดเวลา สิ่งที่ปรากฏก็มีอยู่ตลอดเวลา แต่เป็นธรรมอย่างไร เป็นของจริงที่ไม่มีที่ไหนๆ จะทดแทน หรือทำหน้าที่เห็นอย่างนี้ได้ ก็มีตาเท่านั้น จะใช้หู จมูก ลิ้น กาย ใจ แทนไม่ได้ ตาเขามีหน้าที่เห็น เห็นแล้ว เห็นสิ่งที่ปรากฏทางตา ไม่ใช่เห็นเป็นคน เป็นผู้หญิง ผู้ชาย เป็นสิ่งเป็นของ

ตรงนั้นไม่ใช่เรื่องทางตา ถ้าเห็นเป็นคน เป็นสัตว์ เป็นสิ่ง เป็นของเมื่อไร เลยวิสัยของตาไปแล้ว เลยความสามารถทางตาไปแล้ว เป็นความสามารถทางใจ เป็นเรื่องของทางใจ ตรงนี้เมื่อไม่เข้าใจ เราก็เลยเหมาเอาว่าเป็นอันเดียวกัน ที่แท้เขาก็ผสมผะเสกันทำให้เราหลงติดคิดว่าเป็นอันเดียวกัน เราก็เลยยึดติดว่าเป็นคน เป็นสัตว์ เป็นสิ่งของ แล้วยากที่จะทำความเข้าใจ ยากที่จะล้างออกได้ ล้างออกยาก มันติดแน่นเหลือเกิน ความเป็นตัวเป็นตน เป็นสัตว์ เป็นบุคคล มันหยั่งลงในนี้ มีมานะว่าเรา ว่าเขา ว่าของเรา ของเขา

ยากที่จะถอน ยากที่จะกำจัด ยากที่จะละได้ ก็มีทางเดียวคือการฟัง ฟังเข้าใจมากขึ้นๆ เพราะว่าเราได้ฟังสิ่งที่ไม่เคยฟัง สิ่งที่เคยฟังแล้ว ถ้าไม่เข้าใจชัด ฟังซ้ำอีก ก็เข้าใจชัดขึ้น เราทำความเห็นให้ถูกต้องได้โดยการฟังไปๆ ความเห็นที่คลาดเคลื่อนก็ถูกต้องได้ จิตของเราก็เกิดผ่องใสได้

ทำไมถึงว่า เห็นกับสิ่งที่ปรากฏทางตาเป็นธรรม ก็เพราะจริงอย่างนั้น ไม่เปลี่ยนแปลง เมื่อไม่เปลี่ยนแปลง ความเป็นตัวเป็นตนก็ไม่มี เมื่อเห็นก็รู้ว่า ไม่มีตัวมีตน มีแต่ธรรม ตลอดทั้งตัวเลย ที่ว่ามีธรรมก็เป็นเพียงเราคิด เรายึด เราติดไปเท่านั้นเอง แต่ก็ไม่ต้องเดือดร้อน ฟังไปเรื่อยๆ ความเข้าใจก็จะค่อยๆ เพิ่มขึ้นทีละเล็กทีละน้อย ไม่ได้มีมากมายทีเดียว ฟังหนสองหนจะให้บรรลุนั้นเป็นไปไม่ได้ ก็ต้องค่อยๆ ฟังไป ฟังไปๆ ข้อสำคัญอย่าท้อถอย ต้องตั้งใจฟังไปตลอดเวลา ได้บ้าง เสียบ้าง ก็ช่างปะไร ก็สะสมไปเรื่อยๆ ก็มีมากได้เอง

ท่านอาจารย์ ยังสงสัยคำว่า “ธรรม” ไหม

ผู้ฟัง ท่านอาจารย์กล่าวว่า แค่คำว่า “ธรรม” ถ้ามีความลึกซึ้ง หรือเข้าใจความลึกซึ้ง หรือว่ามั่นคงในคำว่า “ธรรม” อย่างที่ท่านอาจารย์อธิบายคำว่า “สังขารธรรม” ที่ว่าเกี่ยวข้องกับคำว่า สังขาร ถ้าเข้าใจความลึกซึ้งของคำว่า “ธรรม” และมั่นคงว่า หมายถึงสิ่งที่มีจริง และมีเหตุปัจจัยปรุงแต่งให้เกิด เกิดแล้วก็ดับ และเป็นอนัตตา ไม่ใช่สัตว์ ไม่ใช่บุคคล ไม่ใช่ตัวตน หรือสิ่งหนึ่งสิ่งใด บังคับบัญชาให้เป็นไปตามต้องการไม่ได้ ถ้าฟังตรงนี้ลึกซึ้ง และมั่นคง ในการศึกษาแต่ละคำที่ว่า พระพุทธองค์ส่องถึงพยัญชนะเพื่อให้เข้าใจสภาพธรรมที่ปรากฏ ก็จะเป็นปัญญาที่ปรุงแต่งให้เข้าใจตรงนั้น แต่เมื่อยังไม่ลึกซึ้ง หรือยังไม่มั่นคงพอ เหมือนฟังแล้วยังแยกพยัญชนะกับสิ่งที่มีจริง