แนวทางเจริญวิปัสสนา ครั้งที่ 1268

ที่ห้องประชุมตึกสภาการศึกษา มหามกุฏราชวิทยาลัย

วันอาทิตย์ที่ ๑๑ กันยายน ๒๕๒๖

สุ. การทำสมาธิแบบอื่นนอกพระพุทธศาสนา เป็นมิจฉาสมาธิ ถ้าเป็นสมาธิที่เป็นไปในทางพระพุทธศาสนา ต้องเป็นสัมมาสมาธิอย่างเดียว ไม่ใช่ มิจฉาสมาธิ เพราะพระผู้มีพระภาคทรงแสดงธรรมในเรื่องของการเจริญกุศล ทุกประการ แม้แต่ในเรื่องของความสงบ และที่ใช้คำว่า สมาธิ เนื่องจากพุทธบริษัทย่อมเข้าใจแล้วว่า สมาธิในพระพุทธศาสนานั้นหมายถึงความสงบที่เป็นกุศล ไม่ใช่สมาธิอะไรๆ ก็ได้ ซึ่งนั่นไม่ใช่สมาธิในพระพุทธศาสนา

ผู้ที่จะทำสมาธิควรเข้าใจก่อนว่า เพราะเหตุใดจึงจะทำสมาธิ ซึ่งส่วนมากจะตอบว่า เพราะไม่อยากให้จิตกระสับกระส่าย กระวนกระวาย เร่าร้อน เดือดร้อน เป็นอกุศลด้วยโลภะหรือด้วยโทสะ แต่ผู้นั้นมีความเข้าใจหรือไม่ว่า ขณะใดที่กุศลจิตเกิด ขณะนั้นอกุศลจิตไม่เกิด ไม่ใช่ว่าเพียงความอยาก หรือความต้องการที่จะให้จิตจดจ้องอยู่ที่อารมณ์หนึ่งอารมณ์ใดโดยไม่รู้ความต่างกันของกุศลจิตและอกุศลจิตว่า ตามปกติธรรมดานั้น ขณะใดที่ไม่ใช่จิตที่เป็นไปในทาน ไม่ใช่จิตที่เป็นไปในศีล ไม่ใช่จิตที่เป็นไปในความสงบ หรือว่าไม่ใช่จิตที่เป็นไปในการเจริญสติปัฏฐานแล้ว ขณะนั้นทั้งหมดเป็นอกุศล

เพราะฉะนั้น ผู้ที่จะทำสมาธิต้องรู้ว่า ในขณะนั้นจิตเป็นไปในทานหรือเปล่า เป็นไปในศีลหรือเปล่า เป็นไปในความสงบหรือเปล่า เป็นไปในการเจริญสติปัฏฐานหรือเปล่า ถ้าไม่ใช่ ก็ไม่ใช่สมาธิหรือสมถภาวนาในพระพุทธศาสนา แต่เป็น มิจฉาสมาธิ

จากการที่ได้พูดถึงมิจฉาสมาธิ เช่น เรื่อง TM และอาจจะเป็นสมาธิอื่นๆ ซึ่งทำให้ผู้ปฏิบัติอาจจะงดเว้นการดื่มสุราชั่วคราว ไม่ใช่ตลอดไป ผู้ที่ไม่สูบบุหรี่ หลังจากที่สูบบุหรี่มาหลายสิบปี ต้องทำ TM ก่อนหรือเปล่า หรือสามารถไม่สูบบุหรี่ ก็ได้ แม้จะเคยสูบบุหรี่มาหลายปี โดยไม่จำเป็นต้องทำสมาธิอะไรเลย

มีตัวอย่างชีวิตของท่านผู้หนึ่ง ซึ่งครั้งหนึ่งในชีวิตของท่าน ท่านเป็นผู้ที่ใช้ชีวิตด้วยการดื่มสุรามากจนเป็นที่เลื่องลือ แต่แล้ววันหนึ่งก็มีเหตุการณ์ที่ทำให้ท่านไม่ดื่มสุราตั้งแต่วันนั้นเป็นต้นไป โดยที่ท่านก็ไม่ได้ทำสมาธิTM หรือสมาธิอย่างหนึ่งอย่างใด เพราะฉะนั้น จะเชื่อถือได้ไหมว่า การทำมิจฉาสมาธิอย่างหนึ่งอย่างใดทำให้ผู้นั้นไม่ดื่มสุราหรือไม่สูบบุหรี่ ซึ่งความจริงเป็นแต่เพียงความตั้งใจก็ได้ที่เกิดขึ้น มีเจตนาที่จะ งดเว้น เพราะมีเหตุการณ์หรือสิ่งที่จะทำให้งดเว้นอย่างนั้น อย่างบางท่านไม่ยอมงด จนหมอสั่งว่า ถ้าไม่งดจะเป็นโรคร้าย ก็ปรากฏว่างดได้ แต่ถ้าไม่ถึงขั้นนั้น ก็ไม่งด

เพราะฉะนั้น การที่ใครจะดูเสมือนว่ารักษาศีลข้อหนึ่งข้อใดเพิ่มขึ้น ก็อย่าเพิ่งพิจารณาว่าเป็นผลของมิจฉาสมาธิ หรือการไม่ได้อบรมเจริญปัญญาถึงการดับกิเลสได้เป็นสมุจเฉท เพราะเป็นการละเว้นเพียงชั่วครั้งชั่วคราว หรืออาจจะตลอดชาตินี้ แต่ชาติอื่นก็ไม่แน่อีก ตราบใดที่ยังมีโลภะ โทสะ โมหะ มีมิจฉาทิฏฐิ มีอกุศลที่จะทำให้วนเวียนไปในสังสารวัฏฏ์ เพราะยังไม่ใช่พระอริยบุคคล ก็ต้องมีความยินดีพอใจในรูป ในเสียง ในกลิ่น ในรส ในโผฏฐัพพะ แม้แต่ผู้ที่อบรมเจริญฌานกุศลจนกระทั่งสามารถเกิดในพรหมโลกเป็นพรหมบุคคล เมื่อสิ้นอายุของการเกิดในพรหมโลกเป็นพรหมบุคคลแล้ว ก็ยังต้องกลับมาสู่ความเป็นอย่างนี้อีก คือ ความยินดีพอใจในรูป ในเสียง ในกลิ่น ในรส ในโผฏฐัพพะ

เพราะฉะนั้น ผู้ที่ไม่ได้รู้แจ้งอริยสัจธรรมในภูมิที่มีขันธ์ ๕ จึงไม่สามารถเป็น พระโสดาบันได้ในอรูปพรหมภูมิ เพราะต้องมีปัญญาที่สามารถพิจารณารู้ชัดในลักษณะของสภาพธรรมทางตา ทางหู ทางจมูก ทางลิ้น ทางกาย ทางใจจริงๆ ไม่ใช่จะเว้นทวารหนึ่งทวารใด เช่น จะเว้นทวารตา ไม่พิจารณา และจะเป็นพระอริยบุคคล ดังนั้น ผู้ที่พิการตั้งแต่กำเนิดจึงไม่สามารถที่จะรู้แจ้งอริยสัจธรรมได้ หรือแม้ผู้ที่ไม่พิการ แต่ไม่อบรมเจริญปัญญาให้รู้ลักษณะของสภาพธรรมที่กำลังปรากฏทางทวารทั้ง ๖ โดยทั่วถึงจริงๆ ก็ไม่สามารถจะรู้แจ้งอริยสัจธรรมได้

ถ. ผมได้ฟังคำบรรยายของผู้ปฏิบัติธรรมที่อื่นๆ เขาบรรยายว่า การเจริญสมาธิทำได้ง่าย ผู้บรรยายเองบอกว่า เขาเจริญเพียง ๓ เดือนก็บรรลุสำเร็จปฐมฌานและมีมโนมยิทธิด้วย สามารถรู้ใจคนอื่น ผมถามเขาว่า ในขณะที่จิตอยู่ในฌาน หรือที่เรียกว่าฌานจิตนั้น รู้อารมณ์ทางตา ทางหูได้ไหม เขาบอกว่า ได้ ผมก็ค้านว่า ตามหลักแล้วจิตเป็นอัปปนามีอารมณ์หนึ่งอารมณ์เดียว และเป็นอารมณ์ทางมโนทวาร ถ้ายังรับอารมณ์ทางทวารอื่นได้ด้วย คงจะไม่ใช่ฌานแน่ เขาบอกว่า ที่คุณรู้มานั้นผิด ตามหลักแล้วรู้อารมณ์ทางอื่นได้

สุ. ท่านผู้ฟังว่าอย่างไร

ถ. ผมก็ยังเห็นว่า ผู้ที่อยู่ในฌาน จิตที่เป็นฌาน ต้องมีอารมณ์เดียวเท่านั้น เป็นอัปปนา

สุ. ท่านผู้ฟังว่าอย่างไรต่อไป ในการสนทนานั้น

ถ. เขาบอกว่า อย่าถามมากเลย ปฏิบัติไปก็รู้เอง ผมก็บอกว่า อย่างนี้ขึ้นต้นก็ผิด ๑๐๐ เปอร์เซ็นแล้ว เพราะไม่ให้รู้อะไร จะให้ปฏิบัติรู้ขึ้นมาเอง ผมว่าไม่ใช่หนทางของพระพุทธศาสนาแน่ คงเป็นหนทางนอกศาสนา เพราะการที่จะรู้อะไร ถ้าไม่ศึกษาให้เข้าใจถ่องแท้และประพฤติปฏิบัติไป โอกาสที่จะผิดก็มีมาก ผมก็ยังสงสัยที่เขาพูดว่า เมื่อจิตเป็นฌานแล้วรับอารมณ์ทางอื่นได้ด้วย

สุ. ฌานจิตเป็นอัปปนาสมาธิ คือ สมาธิที่แนบแน่นในอารมณ์ที่ทำให้จิตสงบทางมโนทวารทวารเดียว ขณะใดที่มีการเห็น ขณะนั้นไม่ใช่ฌานจิต ต้องเป็น จักขุวิญญาณ และเป็นจักขุทวารวิถีจิต ขณะใดที่มีการได้ยิน ขณะนั้นต้องเป็น โสตวิญญาณ เป็นโสตทวารวิถีจิต จะเป็นฌานจิตไม่ได้

ถ. ถ้าเขาได้ปฐมฌานจริง จะต้องไปถามใครไหม

สุ. ข้อปฏิบัติอย่างไรที่ทำให้ได้ปฐมฌาน สำคัญที่สุด คือ ข้อปฏิบัติ ถ้าท่านผู้ฟังไม่ได้สอบถาม ไม่ได้ศึกษาเรื่องข้อปฏิบัติ ท่านผู้ฟังย่อมจะลังเลสงสัยว่า ผลที่ท่านผู้อื่นกล่าวนั้นเป็นผลที่ถูกต้องหรือไม่ เพราะไม่ได้ศึกษาในเหตุที่จะให้ฌานจิตเกิด แต่ถ้าเป็นผู้ที่ศึกษา เข้าใจในเหตุที่จะให้ฌานจิตเกิด ใครบอกว่าฌานจิตเกิด ท่านผู้ฟังย่อมทราบจากข้อปฏิบัติของบุคคลนั้นว่า เป็นเหตุที่จะทำให้ฌานจิตเกิดได้จริง หรือไม่จริง

ผู้ฟัง ตัวเขาเองก็คงไม่ต้องให้ใครมารับรองถ้าเป็นปฐมฌานจริง ที่เขาปฏิบัติอยู่ ๓ เดือน รายละเอียดในการปฏิบัติ เขาคงไม่ได้บรรยายให้ฟัง

สุ. การปฏิบัติธรรมเพื่ออะไร ไม่ว่าจะเป็นสมถภาวนา หรือวิปัสสนาภาวนา หรือแม้แต่การศึกษาธรรม ยังไม่ถึงการปฏิบัติธรรมอย่างหนึ่งอย่างใด เพียงการศึกษาธรรม ในขณะที่กำลังฟังอยู่เดี๋ยวนี้ เพื่ออะไร นี่เป็นเหตุที่จะให้ฌานจิตเกิดหรือไม่เกิด วิปัสสนาเกิดหรือไม่เกิด คือ ต้องรู้จุดประสงค์ของการฟังว่าเพื่ออะไร การเจริญ สมถภาวนาที่จะให้ฌานจิตเกิด เพื่อจะให้คนอื่นรับรองอย่างนั้นหรือ นั่นไม่ใช่เหตุผล

เพราะฉะนั้น ไม่ใช่เรื่องที่จะต้องคิดถึงการรับรอง ไม่ว่าจะเป็นการอบรมเจริญสมถะ หรือวิปัสสนาก็ตาม ถ้าเข้าใจว่า การอบรมเจริญปัญญาเพื่อดับกิเลส หรือระงับกิเลส เท่านั้น

แม้แต่การฟังธรรม เพื่ออะไร ก็ต้องเพื่อเข้าใจพระธรรม และปัญญาที่เข้าใจนั้นเองจะทำกิจของปัญญา คือ ละคลายกิเลส ซึ่งสภาพธรรมอื่นที่ไม่ใช่ปัญญา ไม่สามารถจะทำกิจนี้ได้เลย ถ้าการฟังธรรมเพื่อต้องการที่จะรู้มากๆ นั่นไม่ใช่จุดประสงค์ หรือการเจริญฌานเพื่อให้คนอื่นรับรอง ก็ไม่ใช่จุดประสงค์อีกเหมือนกัน เพราะฉะนั้น ก็ผิดตั้งแต่เริ่มต้น

ถ. กุศลเกิดได้กี่ทวาร

สุ. ๖ ทวาร

ถ. หมายถึงกุศลขั้นสติปัฏฐานด้วยหรือเปล่า

สุ. ด้วย

ถ. แต่วิปัสสนาญาณ ทางปัญจทวารเกิดไม่ได้ ใช่ไหม

สุ. ไม่ได้ แต่ไม่ได้หมายความว่า ขณะนั้นไม่มีกุศลญาณสัมปยุตต์ทางปัญจทวาร นี่เป็นความละเอียด

ทุกท่านที่ศึกษาธรรม จะทราบได้ว่า พระธรรมที่พระผู้มีพระภาคทรงตรัสรู้และทรงแสดงนั้น ไม่เป็นสอง คือ จะไม่เปลี่ยนแปลงเป็นอย่างอื่น เช่น มหากุศลจิต หรือกามาวจรจิตเกิดได้ทั้ง ๖ ทวาร ก็ต้องเกิดได้ทั้ง ๖ ทวาร

ถ. วิปัสสนาญาณเกิดทางปัญจทวารไม่ได้

สุ. แน่นอน

ถ. และทางปัญจทวารจะมีสติปัฏฐานได้ไหม

สุ. ควรจะได้ แต่ไม่ใช่วิปัสสนา ถ้าเป็นวิปัสสนา ต้องเป็นมโนทวารวิถี เพราะว่าขณะนั้นสภาพของมโนทวารวิถีเท่านั้นที่กำลังปรากฏโดยความชัดเจน แต่ไม่ได้หมายความว่าขณะนั้นจะปราศจากซึ่งปัญจทวารวิถี เพราะวิปัสสนาญาณก็รู้สภาพธรรมที่กำลังปรากฏทางตา ทางหู ทางจมูก ทางลิ้น ทางกายด้วย ไม่ใช่ว่า ในขณะนั้นไม่มีตา ไม่มีหู ไม่มีจมูก ไม่มีลิ้น ไม่มีกายที่วิปัสสนาญาณจะรู้ จะมีแต่เฉพาะอารมณ์ทางมโนทวารทวารเดียวเท่านั้นที่วิปัสสนาญาณจะรู้ ไม่ใช่

วิปัสสนาญาณเป็นปัญญาที่รู้แจ้งลักษณะของสภาพธรรมทุกอย่าง ทั้ง ๖ ทวาร แต่วิปัสสนาญาณคือปัญญาที่ถึงความสมบูรณ์ที่รู้ชัดในลักษณะของสภาพธรรมนั้น เกิดทางมโนทวารวิถี

แต่ไม่ได้หมายความว่า ในขณะนั้นไม่มีปัญจทวารวิถี และไม่ได้หมายความว่า ในขณะนั้นไม่มีมหากุศลทางปัญจทวารวิถี แต่เพราะทางปัญจทวารวิถีสามารถรู้เพียงรูปซึ่งยังไม่ดับ ไม่สามารถที่จะรู้ลักษณะของนามธรรมด้วย เพราะฉะนั้น จึงไม่ใช่วิปัสสนาญาณ

ถ. ที่ทางปัญจทวาร จะถือว่ามีปัญญาไหม

สุ. มหากุศลญาณสัมปยุตต์เกิดได้กี่ทวาร ท่านที่ศึกษาแล้วจะปฏิเสธไหมว่า มหากุศลญาณสัมปยุตต์เกิดได้ทั้ง ๖ ทวาร

ถ้าไม่เข้าใจความละเอียด หรือไม่พิจารณาโดยละเอียด จะเกิดความสับสน แต่ถ้าพิจารณาโดยความละเอียดจริงๆ พร้อมทั้งพิสูจน์ธรรมด้วยการระลึกรู้ลักษณะของสภาพธรรมที่กำลังปรากฏ เมื่อประจักษ์แจ้งลักษณะของสภาพธรรม ก็ตรงกัน

ถ. ในหนังสือบอกว่า อุเบกขาในโลภมูลจิตมีความยินดีนิดหน่อย ปกติ อุเบกขาเป็นความเฉยๆ ใช่ไหม

สุ. อย่าปนกันระหว่างสภาพของโลภเจตสิกกับเวทนาเจตสิก โลภเจตสิกเป็นสภาพที่ต้องการ ติดข้อง ยึดมั่น ไม่สละ ไม่ปล่อย เป็นลักษณะของความพอใจ นั่นเป็นวิเสสลักษณะ หรือปัจจัตตลักษณะของโลภเจตสิก แต่โสมนัสเวทนาไม่ใช่ โลภเจตสิก

โสมนัสเวทนาเป็นความรู้สึก ทุกคนมีความรู้สึก และสามารถจะบอกได้ว่า เป็นสุขหรือเป็นทุกข์ นั่นคืออาการที่ปรากฏของความรู้สึก หรือว่าเฉยๆ ขณะนี้บอกได้ตรงกับสภาพธรรมตามความเป็นจริงว่าเฉยๆ หรือว่าโสมนัส หรือว่าโทมนัส หรือว่าเป็นสุข หรือว่าเป็นทุกข์ นั่นคือลักษณะของเวทนา

เพราะฉะนั้น เวลาที่โลภมูลจิตเกิด เพราะมีโลภเจตสิกเกิดร่วมด้วย เป็นสภาพที่ต้องการอารมณ์ แต่ในขณะที่กำลังต้องการนั้น แล้วแต่ว่าเวทนาที่เกิดร่วมด้วยจะเป็นความรู้สึกที่ไม่สุขไม่ทุกข์ เฉยๆ หรือว่าเป็นความรู้สึกโสมนัส

ท่านผู้ฟังคงจะมีความต้องการอะไรหลายอย่างในวันนี้ สามารถจะสังเกตความต่างกันของเวทนาได้ไหมว่า สิ่งที่ต้องการนั้นบางครั้งก็ไม่ประกอบด้วยโสมนัสเวทนาเลย แต่ว่าต้องการ ไม่ใช่ไม่ต้องการ อย่างต้องการดินสอเพื่อเขียนหนังสือ เป็นโสมนัสไหม ก็เฉยๆ แต่ต้องการ ใช่ไหม เพราะฉะนั้น ก็เป็นโลภมูลจิตที่เกิดร่วมกับ อุเบกขาเวทนา

ถ. โสมนัสจะมีอุเบกขา ที่มีความรู้สึกเฉยๆ บ้างไหม

สุ. โสมนัส คือ โสมนัส อุเบกขา คือ อุเบกขา ทำไมอยากจะปนโสมนัสกับอุเบกขา ในเมื่อความต้องการมีทั้งที่เกิดร่วมกับอุเบกขาและที่เกิดร่วมกับโสมนัส ก็ต้องแยกกัน

ขณะไหนได้สิ่งใดซึ่งพอใจยินดีมาก รับประทานอาหารที่อร่อยถูกปาก ขณะนั้นเป็นโสมนัสไม่ใช่อุเบกขา แต่ขณะที่รับประทานอาหารธรรมดาๆ ไม่มีความอร่อยเป็นพิเศษ ขณะนั้นทุกคนก็บอกได้ถึงความรู้สึกของตัวเองว่า ขณะนั้นเป็นอะไร อุเบกขาหรือโสมนัส และขณะใดที่ไม่ใช่ความรู้สึกไม่แช่มชื่น ไม่สบายใจ ก็ไม่พ้นจาก โลภมูลจิต ซึ่งส่วนใหญ่เป็นอุเบกขา เพราะนานๆ ครั้งจึงจะมีโลภมูลจิตที่เกิดร่วมกับโสมนัสเวทนา

ถ. ทุกสิ่งเกิดขึ้นเป็นไปตามเหตุปัจจัย โลกนี้ไม่มีอะไรนอกจากรูปกับนาม รูปกับนามเกิดขึ้นเป็นไปตามเหตุปัจจัย เพราะฉะนั้น ยังมีเหตุปัจจัยอีกอย่างหนึ่ง เป็นอย่างที่ ๓ คือ ต้องมีรูป มีนาม และมีเหตุปัจจัย แต่เหตุปัจจัยอยู่ตรงไหน

สุ. ธรรมต้องตรง ไม่มีอะไรนอกจากนามธรรมและรูปธรรม คำนี้ถูกไหม

ถ. ถูก

สุ. เพราะฉะนั้น นามธรรมและรูปธรรมนั่นเอง ต่างเป็นปัจจัยซึ่งกันและกัน

ถ. หมายความว่า เหตุปัจจัย คือ รูปกับนาม ใช่ไหม

สุ. ใช่ แต่สภาพธรรมที่เป็นปรมัตถธรรมมี ๔ และบัญญัติธรรมอีกหนึ่ง ทั้งปรมัตถธรรมและบัญญัติธรรมเป็นปัจจัยได้

ถ้ากล่าวถึงปรมัตถธรรม นามธรรมและรูปธรรมนั่นเองเป็นปัจจัย ไม่ใช่สิ่งอื่น รูปเป็นปัจจัยแก่รูปได้ รูปเป็นปัจจัยแก่จิตและเจตสิกได้ จิตเป็นปัจจัยแก่เจตสิกได้ จิตเป็นปัจจัยแก่เจตสิกและรูปได้ เจตสิกเป็นปัจจัยแก่จิตได้ เจตสิกเป็นปัจจัยแก่จิตและรูปได้ ก็ไม่พ้นจากนามธรรมและรูปธรรม

ถ. เหตุปัจจัยกับกรรมต่างกันหรือเปล่า

สุ. กรรมเป็นปัจจัยหนึ่งในหลายปัจจัย