จิตปรมัตถ์ ตอนที่ 144

แต่ในนรก สัตว์ในนรกได้รับความทุกข์ทรมานอยู่ตลอดเวลาอย่างมาก และปฏิสนธิจิตเป็นอกุศลวิบากด้วย เพราะฉะนั้น ไม่มีปัจจัยทำให้สามารถเจริญปัญญาได้

สำหรับสัตว์ดิรัจฉาน เวลาที่ถูกจับด้วยแหและอวน เช่น พวกปลา ปู กุ้ง หรือเวลาลากเกวียน เช่น พวกโค หรือกำเนิดเป็นเปรต เวลาที่กระสับกระส่ายด้วย ความหิว ความกระหายตลอดพันๆ ปีบ้าง หรือว่าพุทธันดรหนึ่งบ้าง เหล่านั้น ย่อมไม่สามารถอบรมเจริญปัญญาได้

เพราะฉะนั้น ในอบายภูมิทั้งหมด ไม่ว่าจะเกิดในนรก เกิดเป็นสัตว์ดิรัจฉาน เกิดเป็นเปรต ย่อมไม่สามารถอบรมเจริญปัญญาได้

สำหรับอกุศลวิบากซึ่งทำให้ปฏิสนธิในภูมิ ที่มองเห็น ได้แก่ ภูมิดิรัจฉาน จะเห็นได้ว่า ไม่มีดิรัจฉานไหนที่สามารถเจริญกุศลได้เหมือนอย่างมนุษย์ เพราะแม้แต่การดำรงชีพอยู่ก็ด้วยความยากลำบาก ถ้าหิวก็ต้องแสวงหาอาหารตามกำลัง ไม่สามารถปลูกข้าว ต้มแกง ทำอะไรได้ และเวลาที่เจ็บป่วย จะมีการรักษาพยาบาลอย่างมนุษย์ก็เป็นไปไม่ได้

เมื่อเกิดเป็นสัตว์ดิรัจฉานแล้ว มีมหาภูตรูปเกิดด้วย และมีจักขุปสาทซึ่งเป็นกัมมชรูป คือ รูปซึ่งเกิดเพราะกรรม มีโสตปสาท ฆานปสาท ชิวหาปสาท กายปสาท ตามควรแก่ลักษณะของสัตว์นั้นๆ และมีโลภะ โทสะ โมหะมากๆ เหมือนมนุษย์ไหม ลองเปรียบเทียบดู เมื่อเกิดมาแล้ว ไม่ว่าจะเป็นสัตว์ดิรัจฉานประเภทใด มีตา มีหู มีจมูก มีลิ้น มีกาย มีการเห็น มีการได้ยิน มีการได้กลิ่น มีการลิ้มรส มีการรู้สิ่งที่กระทบสัมผัส และมีโลภมูลจิต มีโทสมูลจิต มีโมหมูลจิต เหมือนมนุษย์ไหม

ถ้าเทียบกลับกัน ใครก็ตามซึ่งวันหนึ่งๆ มีตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ และ เห็น ได้ยิน ได้กลิ่น ลิ้มรส รู้สิ่งที่กระทบสัมผัส เป็นโลภะไปทั้งวัน หรือเป็นโทสะบ้าง เป็นโมหะบ้าง จะต่างอะไรกับโลภมูลจิต โทสมูลจิต โมหมูลจิตของสัตว์ดิรัจฉานไหม ถ้าเพียงเท่านี้ จะไม่มีความต่างกันเลย แต่การเกิดเป็นมนุษย์ เป็นผลของ กุศลกรรม จิตที่ปฏิสนธิเป็นกุศลวิบาก เพราะฉะนั้น มีความต่างกันตั้งแต่ปฏิสนธิจิต ซึ่งจะทำให้กุศลจิตในอดีตที่เคยเกิดแล้วมีปัจจัยที่จะเกิดอีกได้มากกว่าผู้ที่เป็น สัตว์ดิรัจฉาน หรือผู้ที่เกิดในอบายภูมิ

ถ. เจตนาเจตสิกกับโทสเจตสิกเกิดร่วมกันไหม

สุ. เจตนาเจตสิกเกิดกับจิตทุกดวง เป็นสัพพจิตตสาธารณเจตสิก

ถ. ตอนที่เกิดเจตนาเจตสิกที่จะล่วงเป็นอกุศลกรรม โทสะเกิดร่วมด้วยไหม

สุ. เจตนาเจตสิกเกิดกับจิตทุกดวง เพราะฉะนั้น เกิดกับโลภมูลจิตด้วย โทสมูลจิตด้วย และโมหมูลจิตด้วย เวลาที่กรรมนั้นกระทำด้วยโทสมูลจิต โทสเจตสิกเป็นเหตุ แต่เจตนาเจตสิกเป็นกรรม

ถ. ต่างกัน

สุ. ต่างกัน เป็นเจตสิก ๒ ดวงที่ต่างกัน ดวงหนึ่งเป็นเหตุทำให้สภาพของจิตนั้นเป็นโทสะ เป็นจิตที่หยาบกระด้างเพราะประกอบด้วยโทสเจตสิก และเมื่อเป็น จิตที่หยาบกระด้าง เจตนาที่ขวนขวายในขณะนั้นก็มีกำลังถึงกับกระทำทุจริตกรรมได้ แล้วแต่ว่าจะเป็นทางกาย หรือทางวาจา

สังเกตดูเวลาเป็นจิตที่หยาบกระด้าง ขณะนั้นเวทนาเป็นโทมนัสเวทนา ไม่สบายใจ และความหยาบกระด้างนั้น ถ้ามีกำลังก็จะกระทำทุจริตทางกายหรือ ทางวาจาได้ ถ้าไม่เป็นจิตที่หยาบกระด้างจะประทุษร้ายคนอื่นด้วยกายได้ไหม ถ้าไม่ใช่จิตที่หยาบกระด้างจะประทุษร้ายคนอื่นด้วยวาจาได้ไหม ก็ไม่ได้

เพราะฉะนั้น สภาพของเจตนาเจตสิกเป็นกัมมปัจจัย เป็นสภาพที่จงใจ ขวนขวายที่จะกระทำกรรมนั้น ไม่ว่าจะเป็นกายกรรม วจีกรรม หรือมโนกรรมก็ตาม แต่สำหรับโลภเจตสิก โทสเจตสิก โมหเจตสิก เป็นเหตุที่ทำให้จิตนั้นมีสภาพอย่างนั้น

เจตนาเจตสิก เมื่อเป็นกรรมก็เป็นปัจจัยทำให้วิบาก คือ ผลของกรรมนั้นเกิดขึ้นข้างหน้า โดยเจตนาเจตสิกเป็นกัมมปัจจัย

สำหรับเจตสิกซึ่งเป็นเหตุ เช่น อกุศลเหตุ ๓ ได้แก่ โลภเจตสิก โทสเจตสิก โมหเจตสิก ไม่ใช่ว่าไม่เป็นปัจจัยเลยในขณะที่เกิดร่วมกับอกุศลจิตที่กระทำกรรม แต่เมื่อเจตสิกซึ่งเป็นเหตุไม่ใช่ตัวกรรม เจตสิกที่เป็นเหตุนั้นจึงทำให้เกิดวิบากโดยเป็น อุปนิสสยปัจจัย หมายความว่าเป็นปัจจัยที่มีกำลังประกอบร่วมด้วยที่ทำให้อกุศลกรรมนั้นให้ผล

เพราะฉะนั้น แสดงให้เห็นว่า การที่กรรมแต่ละกรรมจะให้ผล ต้องมีปัจจัย อื่นๆ ประกอบด้วย ไม่ใช่แต่เฉพาะเพียงกัมมปัจจัยปัจจัยเดียว สภาพธรรมทั้งหลาย คือ จิตและเจตสิกที่เกิดร่วมกันทั้งหมด เจตสิกแต่ละประเภทก็ทำกิจเฉพาะของตนๆ เช่น ผัสสเจตสิกกระทบ เวทนาเจตสิกรู้สึก สัญญาเจตสิกจำ เจตนาเจตสิกขวนขวาย ตั้งใจ จงใจ โลภะ โทสะ ก็เป็นเจตสิกซึ่งเป็นเหตุที่ทำให้จิตประเภทนั้นเป็นลักษณะที่ติดข้อง หรือหยาบกระด้าง และเวลาที่ให้ผล ก็ย่อมร่วมกันให้ผล โดยเป็นปัจจัยต่างๆ ตามลักษณะหน้าที่ของเจตสิกประเภทนั้นๆ

เมื่อกรรมเป็นปัจจัยทำให้วิบากจิตเกิดขึ้น คือ เจตนาที่เกิดกับอกุศลจิตเป็นปัจจัยทำให้อกุศลวิบากเกิด เจตสิกอื่นๆ เป็นปัจจัยด้วยหรือเปล่า เป็นด้วย แต่ไม่ใช่โดยกัมมปัจจัย แต่โดยอุปนิสสยปัจจัย คือ เป็นปัจจัยซึ่งเป็นที่อาศัยที่มีกำลัง

นิสสยะ แปลว่าที่อาศัย เพราะฉะนั้น อุปนิสสยปัจจัย คือ ปัจจัยซึ่งเป็นที่อาศัยที่มีกำลังตามควรแก่สภาพของวิบากนั้นๆ หรืออกุศลนั้นๆ เพราะว่ากรรมที่จะให้ผล ต้องให้ผลตามควรแก่กรรมนั้นด้วย กรรมเป็นธรรมชาติที่ยุติธรรมที่สุดซึ่งคนอื่นมองไม่เห็น เพราะว่าเป็นสภาพที่ปกปิด แต่ธรรมทั้งหลายเป็นปัจจัยทำให้สภาพธรรมแต่ละอย่างที่เป็นสังขารขันธ์เกิดขึ้นร่วมกัน

เพราะฉะนั้น การที่กรรมจะให้ผล ต้องแล้วแต่ว่าโลภะมีกำลังแรงไหม โทสะมีกำลังแรงไหม ทำอกุศลกรรมด้วยความเพียรมากไหม และเจตนาในขณะนั้นมี มากน้อยแค่ไหนด้วย

ผู้ฟัง ถ้าอกุศลจิตเกิด แต่ยังไม่ได้ล่วงทางทวารต่างๆ จะทำให้เกิดวิบากในกาลข้างหน้าได้หรือเปล่า

ท่านอาจารย์ เป็นการสะสม

ผู้ฟัง กุศลจิตที่เกิดขึ้นแล้วเป็นปัจจัยให้กับกุศลจิตที่จะเกิดต่อไป โดยปัจจัยอะไร

ท่านอาจารย์ อุปนิสสยปัจจัย

อุปนิสสยปัจจัยมี ๓ คือ อารัมมณูปนิสสยปัจจัย อนันตรูปนิสสยปัจจัย และปกตูปนิสสยปัจจัย สำหรับปกตูปนิสสยปัจจัยนั้นกว้างขวางมาก เช่น กุศลก็ตาม อกุศลก็ตามที่ได้กระทำแล้วไม่สูญหาย จะสะสมสืบต่อเป็นปัจจัยที่มีกำลังทำให้กุศลหรืออกุศลประเภทนั้นๆ เกิดขึ้นอีก หรือแม้แต่วิบาก คือ ผลของกรรม กรรมมีมาก แต่กรรมใดที่พร้อมให้วิบากเกิดขึ้นก็ต้องอาศัยอุปนิสสยปัจจัย

ผู้ฟัง ในขณะที่คนประกอบงานอาชีพสุจริต เช่น นายช่างซึ่งตั้งอกตั้งใจซ่อมเครื่องยนต์ จิตในขณะนั้นเป็นอกุศลหรือเปล่า

ท่านอาจารย์ เป็น ขณะใดไม่เป็นไปในทาน ไม่เป็นไปในศีล ไม่เป็นไปในความสงบ หรือไม่เป็นไปในสติปัฏฐานคือการเจริญวิปัสสนาภาวนาแล้ว ขณะนั้นทั้งหมด เป็นอกุศลจิต แต่ไม่ใช่อกุศลกรรม

เพราะฉะนั้น ในวันหนึ่งๆ ก็น่าคิดว่า สัตว์ดิรัจฉานเกิดมาแล้วก็มีตา มีหู มีจมูก มีลิ้น มีกาย มีใจ และมีโลภมูลจิต โทสมูลจิต โมหมูลจิต และมนุษย์เกิดมา ก็มีตา มีหู มีจมูก มีลิ้น มีกาย มีใจ ถ้าจะปล่อยให้มีแต่อกุศลมากก็คงไม่ต่างกับ สัตว์ดิรัจฉานซึ่งมีโลภะ มีโทสะ มีโมหะ แต่ถ้าผู้ใดเจริญกุศล นี่เป็นสิ่งซึ่งทำให้ต่างกัน เพราะว่าโอกาสของการเกิดเป็นมนุษย์ควรจะเป็นโอกาสได้เจริญกุศล ตาถ้าเกิดในอบายภูมิไม่สามารถเจริญกุศลได้

นี่ก็เป็นวิริยกถาที่แสดงให้เห็นว่า ควรเจริญกุศลทุกประการ เพราะว่าการเกิด การตายเป็นธรรมดาของชีวิต เมื่อเกิดมาแล้วก็ต้องตาย และทุกคนที่เกิดตายๆ ก็ต้องเป็นไปตามกรรม แล้วแต่ว่าในภพไหนชาติไหนจะเป็นผลของกุศลกรรมหรืออกุศลกรรม อย่างในชาตินี้ที่เกิดเป็นมนุษย์ เป็นผลของกุศลกรรม แต่ตอนที่จะจุติ คือ ตอนที่จะตาย ไม่มีใครสามารถรู้ได้ว่ากรรมใดจะให้ผล

ทุกคนเคยเกิดเป็นสัตว์ดิรัจฉานมาแล้วทั้งนั้น และทุกคนก็เคยเกิดในสวรรค์มาแล้วทั้งนั้น แต่ไม่รู้ว่าชาติไหนเป็นเปรต ชาติไหนเป็นสัตว์ในนรก ชาติไหนเป็น สัตว์ดิรัจฉานประเภทไหน แต่ถ้าคิดถึงสภาพของปรมัตถธรรมโดยไม่คิดถึงรูปร่าง อกุศลวิบากจิตไม่ว่าจะเกิดกับสัตว์ดิรัจฉาน เปรต สัตว์นรก อสุรกาย มนุษย์ หรือเทวดา สภาพของอกุศลวิบากก็เป็นอกุศลวิบาก คือ จิตซึ่งเกิดขึ้นเห็นสิ่งที่ไม่ดีทางตาเหมือนกันหมด

ถ้าไม่คำนึงถึงรูปร่าง อกุศลวิบากจิตก็คือขณะที่จักขุวิญญาณเกิดขึ้นเห็นสิ่งที่ ไม่ดี ไม่ว่าจะเป็นกำเนิดอะไรทั้งนั้น โสตวิญญาณอกุศลวิบากก็ได้ยินเสียงที่ไม่ดี ฆานวิญญาณอกุศลวิบากก็ได้กลิ่นที่ไม่ดี ชิวหาวิญญาณอกุศลวิบากก็ลิ้มรสที่ไม่ดี ทุกขกายวิญญาณอกุศลวิบากก็รู้สิ่งที่กระทบสัมผัสที่ทำให้เกิดทุกขเวทนา สัมปฏิจฉันนอกุศลวิบากก็รับอารมณ์ต่อจากจักขุวิญญาณ หรือโสตวิญญาณ ฆานวิญญาณ ชิวหาวิญญาณ กายวิญญาณ โดยรู้อารมณ์ที่ไม่ดี และสันตีรณอกุศลวิบากก็เกิดต่อจากสัมปฏิจฉันนะ

นี่คืออกุศลวิบากจิต ๗ ดวง ไม่ว่าจะเป็นในภูมิไหน รูปร่างหน้าตาไม่ต้องคำนึงถึง ก็เป็นเพียงสภาพของจิตซึ่งเกิดขึ้นเป็นผลของอกุศลกรรม

ทุกคนจะเกิดเป็นดิรัจฉานอีกก็ได้ ใช่ไหม ถ้าเป็นผลของอกุศลกรรม ไม่ว่าใครทั้งนั้น ไม่ว่าจะเป็นพระเจ้าแผ่นดิน โอรสของพระเจ้าแผ่นดิน สมณพราหมณ์ เจ้าอาวาส ก็สามารถเกิดในอบายภูมิเมื่อเป็นผลของอกุศลกรรม

เวลาที่ผู้เป็นที่รัก ที่เคารพนับถือ เช่น มารดาบิดา หรือว่าสามีภรรยา บุตร ตายจากไป เป็นของธรรมดาที่ทุกคนย่อมเศร้าโศกเสียใจถึงผู้เป็นที่รัก ซึ่งผู้ที่จากไปนั้นอาจจะไปเกิดในกำเนิดหนึ่งกำเนิดใด ภพหนึ่งภพใด ภูมิหนึ่งภูมิใด เป็นสัตว์ประเภทหนึ่งประเภทใด แม้เป็นสัตว์ดิรัจฉานก็ได้

อรรถกถา ขุททกนิกาย ทุกนิบาตชาดก อัสสกชาดก ข้อ ๒๖๓ – ๒๖๔ มีข้อความว่า

เมื่อพระผู้มีพระภาคประทับอยู่ ณ พระเชตวันมหาวิหารนั้น ทรงปรารภพระภิกษุรูปหนึ่งซึ่งเป็นทุกข์มากเพราะคิดถึงผู้ที่เคยเป็นภรรยาก่อนบวช พระองค์จึงได้ทรงโอวาทภิกษุนั้น โดยตรัสเล่าอดีตชาติของภิกษุรูปนั้นว่า

ในอดีตกาล ภิกษุรูปนั้นเป็นพระราชาพระนามว่า อัสสกะ ครองราชสมบัติอยู่ในนครปาฏลิ แคว้นกาสี ทรงมีอัครมเหสีพระนามว่า อุพพรี ซึ่งมีพระรูปโฉมงดงามน่าดู มีพระฉวีเหนือมนุษย์ แต่ยังไม่ถึงวรรณะทิพย์ เมื่อพระนางอุพพรีสิ้นพระชนม์ พระเจ้าอัสสกะทรงเป็นทุกข์โทมนัสยิ่งนัก รับสั่งให้เชิญพระศพของพระนางอุพพรีลงในรางแล้วใส่น้ำมันหล่อไว้ ยกไปตั้งไว้ใกล้พระแท่นไสยาสน์ ทรงอดพระกระยาหารกันแสงคร่ำครวญ พระราชมารดา พระราชบิดา หมู่พระญาติ มิตรอำมาตย์ พราหมณ์ คหบดีเป็นต้น พากันทูลปลอบโยนเป็นต้นว่า อย่าทรงเศร้าโศกไปเลย มหาราช สังขารทั้งหลายเป็นของไม่เที่ยง แต่ไม่สามารถทำให้พระองค์คลายความเศร้าโศกได้ พระองค์ทรงคร่ำครวญรำพันอยู่อย่างนั้นล่วงไป ๗ วัน

ครั้งนั้นพระโพธิสัตว์ (คือ พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าพระองค์นี้) เป็นดาบส ในครั้นนั้นพระองค์เป็นดาบสสำเร็จอภิญญา ๕ สมาบัติ ๘ อยู่ที่หิมพานต์ เมื่อเจริญอาโลกกสิณตรวจดูโลกด้วยทิพยจักษุ ก็เห็นพระราชาทรงเศร้าโศกอย่างยิ่ง ก็คิดอนุเคราะห์ จึงได้เหาะไปในพระราชอุทยาน และนั่งในพระราชอุทยาน

มาณพผู้หนึ่งไปที่พระราชอุทยานนั้น เห็นพระโพธิสัตว์ ก็ขอให้พระโพธิสัตว์ช่วยพระราชาให้พ้นจากความทุกข์ด้วย

พระโพธิสัตว์จึงกล่าวว่า เราไม่รู้จักพระราชา แต่ถ้าพระราชาเสด็จมาถาม เรานี่แหละจะทูลบอกที่ที่พระมเหสีไปเกิด จะให้พระนางตรัสสนทนากับพระราชาทีเดียว

มาณพนั้นก็ได้ขอให้พระโพธิสัตว์นั่งรอ และได้ไปกราบทูลพระราชา เชิญเสด็จไปที่พระราชอุทยานที่พระโพธิสัตว์ผู้มีจักขุทิพย์รออยู่

พระราชาทรงดีพระทัยที่จะได้ทรงเห็นพระนางอุพพรี จึงได้เสด็จไปที่ พระราชอุทยาน ไหว้พระโพธิสัตว์แล้วประทับนั่ง ณ ส่วนหนึ่งถามว่า

ได้ยินว่าท่านรู้ที่เกิดของพระนางอุพพรีจริงหรือ

พระโพธิสัตว์ทูลว่า จริง

พระราชาตรัสถามว่า เกิดที่ไหน

พระโพธิสัตว์ทูลว่า ข้าแต่มหาราช พระนางทรงมัวเมาในรูป อาศัยความเมา ไม่ทรงทำกรรมดี จึงไปเกิดในกำเนิดหนอนมูลโค

พระราชาตรัสว่า ข้าพเจ้าไม่เชื่อ

พระโพธิสัตว์ทูลว่า ถ้าเช่นนั้นอาตมาจะแสดงพระนางแก่พระองค์ แล้วให้พูด

พระโพธิสัตว์ได้ทำให้หนอนสองตัวออกจากก้อนโคมัยด้วยอานุภาพของตน โดยอธิษฐานว่า ขอให้หนอนสองตัวจงชำแรกก้อนโคมัยออกมาเบื้องพระพักตร์พระราชา หนอนสองตัวก็ออกมาตามนั้น

พระโพธิสัตว์เมื่อจะแสดงหนอนที่เคยเป็นพระนางอุพพรี จึงทูลว่า

ข้าแต่มหาราช พระเทวีอุพพรีนี้จากพระองค์ไปแล้ว เดินตามหลังหนอนโคมัยมา ขอพระองค์จงทอดพระเนตรเถิด

พระราชาตรัสว่า

พระคุณเจ้า ข้าพเจ้าไม่เชื่อว่าสัตว์ที่เกิดในกำเนิดหนอนโคมัยเป็นพระนางอุพพรี

พระโพธิสัตว์ทูลว่า

มหาบพิตร อาตมาภาพจะให้หนอนนั้นพูด

พระโพธิสัตว์เมื่อจะให้หนอนพูดด้วยอานุภาพของตน จึงเรียกว่า แน่ะนางอุพพรี

นางหนอนพูดว่า อะไรเจ้าคะ

พระโพธิสัตว์ถามว่า ในอัตภาพที่ล่วงแล้วท่านเป็นอะไร

นางหนอนตอบว่า ข้าพเจ้าเป็นมเหสีของพระเจ้าอัสสกะ ชื่ออุพพรีเจ้าคะ

พระโพธิสัตว์ถามว่า ก็เดี๋ยวนี้พระราชาอัสสกะยังเป็นที่รักของเจ้า หรือว่าหนอนโคมัยเป็นที่รักของเจ้า

นางหนอนตอบว่า

ท่านเจ้าขา พระราชาเป็นพระสวามีของข้าพเจ้าในชาติก่อน ครั้งนั้นข้าพเจ้าเที่ยวชื่นชมรูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะกับพระราชานั้นในอุทยานนี้ แต่เดี๋ยวนี้ตั้งแต่ข้าพเจ้าไปต่างภพกันแล้ว พระราชาอัสสกะจะเป็นอะไรกับข้าพเจ้าเล่า

แล้วได้กล่าวคาถาเหล่านี้ในท่ามกลางบริษัทว่า

ประเทศนี้ เราผู้มีความจงรัก ได้เที่ยวเล่นอยู่กับพระเจ้าอัสสกะผู้เป็นพระสวามีที่รัก ความสุขและความทุกข์เก่าถูกความสุขและความทุกข์ใหม่ปกปิดไว้ เพราะฉะนั้น หนอนจึงเป็นที่รักของเรายิ่งกว่าพระเจ้าอัสสกะอีก

พระเจ้าอัสสกะได้สดับดังนั้นแล้ว ทรงแค้นพระทัย รับสั่งให้ย้ายพระศพ พระนางอุพพรีออกไป ทรงสรงสนานพระเศียร แล้วไหว้พระโพธิสัตว์ เสด็จเข้า พระนคร ทรงอภิเษกสตรีอื่นเป็นอัครมเหสี ทรงครองราชย์สมบัติโดยธรรม

ฝ่ายพระโพธิสัตว์ถวายโอวาทพระราชาให้ทรงหายโศกแล้ว ก็ได้กลับไปยังป่าหิมพานต์

พระผู้มีพระภาคทรงนำพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว ทรงประกาศสัจธรรม ทรงประชุมชาดก เมื่อจบสัจธรรม ภิกษุผู้เป็นทุกข์เพราะคิดถึงผู้ที่เคยเป็นภรรยาได้บรรลุโสดาปัตติผล ภิกษุผู้เป็นทุกข์เพราะคิดถึงภรรยานั้นเป็นพระเจ้าอัสสกะในครั้งนั้น พระนางอุพพรีและหนอนในครั้งนั้นได้เป็นผู้ที่เป็นภรรยา (ของภิกษุนั้น) ในครั้งนี้ มาณพได้เป็นพระสารีบุตร ส่วนพระโพธิสัตว์ซึ่งเป็นดาบสในครั้งนั้น คือ พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าพระองค์นี้

ผู้ฟัง ตอนที่ประชุมชาดก พระองค์ทรงประกาศสัจธรรม ผู้ที่ฟังชาดกก็ สำเร็จมรรคผล การสำเร็จมรรคผลของผู้ที่ฟังชาดกนี้ ท่านสำเร็จด้วยเข้าใจคำสอนของพระพุทธองค์ตอนไหนไม่ทราบ

ท่านอาจารย์ พระภิกษุทั้งหลายเป็นผู้ที่มีปกติเจริญสติปัฏฐาน แต่แม้กระนั้นก็ยังมีความทุกข์เกิดขึ้นได้ถ้ายังไม่ได้ดับกิเลสเป็นสมุจเฉท เช่น พระภิกษุรูปนี้ ยังเป็นทุกข์อย่างใหญ่หลวง เมื่อคิดถึงผู้ที่เคยเป็นภรรยา

นี่เป็นชีวิตจริงๆ เพราะว่าท่านยังมีกิเลสอยู่ แต่เมื่อเป็นผู้ที่มีปกติอบรม เจริญสติปัฏฐาน และได้ฟังเรื่องในอดีตชาติ ซึ่งเคยเป็นทุกข์มาแล้วครั้งหนึ่งจากการที่เป็นพระเจ้าอัสสกะและมีความเศร้าโศกเมื่อคิดถึงพระนางอุพพรี ซึ่งพระนางอุพพรี ก็ไปเกิดเป็นหนอน และรักหนอนมากกว่าตนเองซึ่งเป็นพระเจ้าแผ่นดิน

แสดงให้เห็นว่า การเป็นบุคคลหนึ่งบุคคลใด เพียงชั่วขณะสั้นๆ จริงๆ และเมื่อบุคคลนั้นตายแล้ว ก็จบจริงๆ จะไม่ย้อนกลับไปเป็นบุคคลนั้นอีก

ในขณะที่ฟังพระธรรมเทศนา ได้รู้ความเป็นมาในอดีตชาติ เห็นความไม่มีสาระ และระลึกลักษณะของสภาพธรรมที่กำลังปรากฏในขณะนั้น เมื่อปัญญาสมบูรณ์ถึง ขั้นที่จะประจักษ์แจ้งอริยสัจธรรม โลกุตตรจิตก็เกิดได้ ในขณะไหนก็ได้

ผู้ฟัง หมายความว่า พระภิกษุที่ฟังพระธรรมเทศนานั้น ท่านไม่ได้สงสัยว่า ทางตาอะไรเป็นรูป อะไรเป็นนาม ทางหู ทางจมูก ทางลิ้น ทางกาย อะไรเป็นรูป อะไรเป็นนาม คือ ท่านไม่ได้สงสัยในสัจธรรม

ท่านอาจารย์ ผู้ที่จะเป็นพระโสดาบันบุคคล ต้องเป็นพหุสูต คือ ฟังมาก ไม่ใช่เฉพาะชาติเดียวที่จะได้เป็นพระสาวก และต้องบำเพ็ญบารมีมา เพียงแต่ไม่เท่าการบำเพ็ญบารมีของพระอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า เพราะฉะนั้น เมื่อได้บำเพ็ญบารมีมา และได้ฟังพระธรรม สิ่งที่ได้เคยอบรมเจริญมาแล้ว เช่น สติปัฏฐาน อย่างท่านพระสารีบุตรเป็นต้น เพียงได้ฟังพระธรรมสั้นๆ ที่ท่านพระอัสสชิกล่าว ก็สามารถประจักษ์แจ้งลักษณะของสภาพธรรมที่กำลังเกิดดับจนกระทั่งรู้แจ้งอริยสัจธรรมได้ ซึ่งใครก็ตามที่ได้ฟังคำเดียวกับที่ท่านพระอัสสชิกล่าวกับท่านพระสารีบุตร แต่ไม่เข้าใจอะไรเลย ก็เพราะว่าไม่ได้อบรมเจริญปัญญาและสติปัฏฐานมาพอที่จะรู้ลักษณะของนามธรรมและรูปธรรม ฉะนั้น จึงต้องฟังอีกมาก และพิจารณาอีกมาก

ผู้ที่ได้อบรมมาแล้ว และได้บวช และเป็นผู้ที่มีปกติเจริญสติปัฏฐาน แต่เมื่อกิเลสมีกำลังเกิดขึ้น ก็เกิดขึ้น ซึ่งสติสามารถระลึกลักษณะที่เป็นนามธรรมหรือรูปธรรมในขณะนั้น ไม่มีความสงสัย

ผู้ฟัง ในขณะที่ท่านฟัง หมายความว่าท่านต้องเจริญสติปัฏฐาน

ท่านอาจารย์ เป็นผู้ที่มีปกติเจริญสติปัฏฐาน ท่านผู้ฟังในขณะนี้กำลังฟัง สติระลึกได้ เป็นผู้ที่มีปกติที่สติจะเกิดขึ้นระลึกลักษณะของนามธรรมหรือรูปธรรมที่กำลังปรากฏ

ทุกคนที่เป็นพุทธบริษัทที่น้อมประพฤติปฏิบัติธรรม จะต้องเป็นผู้ที่มีปกติอบรมเจริญสติปัฏฐาน ไม่ว่าในกาลไหนๆ แต่สำหรับพระภิกษุรูปนี้ เมื่อได้ฟังเรื่องนี้ก็รู้แจ้งอริยสัจธรรมเป็นพระโสดาบันบุคคล เป็นปกติในขณะที่กำลังฟัง ถ้าใครจะรู้แจ้ง อริยสัจธรรมในขณะนี้ก็ได้ ถ้าอบรมบารมีมาพร้อมที่จะรู้แจ้งอริยสัจธรรม เหมือนในครั้งที่พระผู้มีพระภาคประทับที่พระวิหารเชตวัน และทรงแสดงชาดกนี้ นี่คือชาดกที่ตรัสด้วยพระองค์เองที่พระวิหารเชตวันแก่พระภิกษุรูปนั้น

ผู้ฟัง เจ้าสรกานิที่ชอบเสวยน้ำจัณฑ์ บรรลุเพราะว่าได้อบรมมาแล้วตั้งแต่ชาติก่อน ใช่ไหม

ท่านอาจารย์ คนที่เจริญสติปัฏฐานและยังไม่ได้เป็นพระอริยบุคคล มีการล่วงศีลได้ เพราะผู้ที่ไม่ล่วงศีล ๕ ได้เป็นสมุจเฉทจริงๆ ต้องเป็นพระอริยบุคคล เพราะฉะนั้น เมื่อยังไม่ได้เป็นพระอริยบุคคล ก็จะล่วงศีลหนึ่งศีลใดใน ๕ ข้อนั้นได้ ตามกำลังของกิเลส แต่การเป็นผู้ที่มีปกติเจริญสติปัฏฐาน เป็นปัจจัยทำให้ก่อนสิ้นพระชนม์ เจ้าสรกานิได้เป็นพระโสดาบันบุคคล แต่ต้องเป็นผู้ที่มีปกติเจริญสติปัฏฐานด้วย