จิตปรมัตถ์ ตอนที่ 140

เพราะฉะนั้น ผัสสเจตสิกดวงเดียว เป็นกุศลก็มี เป็นอกุศลก็มี เป็นวิบากก็มี เป็นกิริยาก็มี หรือแม้เจตนาที่เป็นกุศลก็มี ที่เป็นอกุศลก็มี ที่เป็นวิบากก็มี ที่เป็นกิริยาก็มี และเวทนา สัญญา เอกัคคตา ชีวิตินทรีย์ทั้งหมดเป็นกุศลก็มี อกุศลก็มี วิบาก ก็มี กิริยาก็มี รวมทั้งวิตก วิจาร วิริยะ ปีติ ฉันทะ อธิโมกข์ เหล่านี้ ที่เป็นกุศลก็มี ที่เป็นอกุศลก็มี ที่เป็นวิบากก็มี ที่เป็นกิริยาก็มี เพราะว่าเจตสิกทั้ง ๑๓ ดวงนี้ เป็นอัญญสมานาเจตสิก เกิดกับจิตได้ทุกประเภท

ถ้าท่านผู้ใดอยากจะรู้ว่า จิตดวงไหนมีเจตสิกอะไรเกิดร่วมด้วย ก็สามารถจะพิจารณาและเข้าใจได้ด้วยตนเอง เช่น โลภมูลจิต เป็นอกุศลจิต ต้องมีอัญญสมานาเจตสิกเกิดร่วมด้วย และต้องมีอกุศลเจตสิกเกิดร่วมด้วยจิตนั้นจึงเป็นอกุศล ฉะนั้น เป็นสิ่งที่สามารถพิจารณาและเข้าใจได้ด้วยตนเอง

สำหรับอกุศลเจตสิกมี ๑๔ ดวง ได้กล่าวถึงแล้วทั้งหมด ได้แก่ โมหเจตสิก ๑ อหิริกเจตสิก ๑ อโนตตัปปเจตสิก ๑ อุทธัจจเจตสิก ๑ โลภเจตสิก ๑ ทิฏฐิเจตสิก ๑ มานเจตสิก ๑ โทสเจตสิก ๑ อิสสาเจตสิก ๑ มัจฉริยเจตสิก ๑ กุกกุจจเจตสิก ๑ ถีนเจตสิก ๑ มิทธเจตสิก ๑ วิจิกิจฉาเจตสิก ๑

ที่กล่าวถึงอกุศลเจตสิก ก็เพื่อทบทวนให้พิจารณาลักษณะของอกุศลเจตสิกไม่ให้ลืมว่า ทุกคนมี ถ้ายังไม่ได้เป็นพระอริยบุคคล อกุศลเหล่านี้ก็เต็ม ทั้ง ๑๔ ประเภท

ใครลืมไปแล้วบ้างว่ามีอกุศลเจตสิกเหล่านี้

วันหนึ่งๆ เคยคิด เคยพิจารณาลักษณะของอกุศลธรรมเหล่านี้ไหม ทั้งๆ ที่มีอยู่มาก ในวันหนึ่งๆ จะขาดโมหะ อหิริกะ อโนตตัปปะ อุทธัจจะไม่ได้เลย เพราะว่าเป็นอกุศลสาธารณเจตสิก นอกจากนั้นยังมีโลภเจตสิกเป็นประจำ ทำให้โลภมูลจิตเกิดขึ้น ขณะใดที่มีความเห็นผิดในข้อปฏิบัติ มีความต้องการผลอย่างรวดเร็ว หรือต้องการทำโดยไม่อบรมเจริญปัญญา ขณะนั้นเป็นทิฏฐิเจตสิก หรือขณะใดที่ไม่มีความเห็นผิด แต่มีความสำคัญตน ซึ่งทุกคนยังมีอยู่ ผู้ที่ไม่มีมานะเจตสิกต้องเป็น พระอรหันต์เท่านั้น ขณะนั้นจะระลึกได้ไหมว่า เป็นลักษณะของอกุศลธรรม ซึ่งยังมีอยู่

การกล่าวถึงอกุศลเจตสิก ๑๔ ดวง เป็นการทบทวนให้ไม่ลืมว่า อกุศลจิต ๑๒ ดวง ประกอบด้วยเจตสิกอะไรบ้าง คือ โมหมูลเจตสิก อหิริกเจตสิก อโนตตัปปเจตสิก และอุทธัจจเจตสิก ต้องเกิดกับอกุศลจิตทั้ง ๑๒ ดวง จะขาด อกุศลสาธารณเจตสิก ๔ ดวงนี้ไม่ได้ และถ้าเป็นโลภมูลจิต นอกจากจะประกอบด้วยอัญญสมานาเจตสิกแล้ว ต้องประกอบด้วยอกุศลเจตสิกที่เป็นอกุศลสาธารณเจตสิก ๔ ดวง และโลภเจตสิกด้วย ซึ่งในบางครั้งจะประกอบกับทิฏฐิเจตสิก และในบางครั้ง ก็ประกอบกับมานะเจตสิก

สำหรับโทสมูลจิต ต้องมีอัญญสมานาเจตสิกเกิดร่วมด้วยตามควร และต้องมีอกุศลเจตสิกเกิดร่วมด้วย นอกจากอกุศลสาธารณเจตสิก ๔ ดวงแล้ว ต้องประกอบด้วยโทสเจตสิก ซึ่งในบางครั้งประกอบด้วยอิสสาเจตสิก บางครั้งประกอบด้วยมัจฉริยเจตสิก และบางครั้งก็ประกอบด้วยกุกกุจจเจตสิก

สำหรับโมหมูลจิตดวงที่ ๑ ต้องประกอบด้วยอัญญสมานาเจตสิกและ อกุศลเจตสิก คือ โมหะ อหิริกะ อโนตตัปปะ อุทธัจจะ และวิจิกิจฉา แต่ถ้าเป็น โมหมูลจิตดวงที่ ๒ ซึ่งเป็นอกุศลจิตที่มีกำลังอ่อนที่สุดนั้น ก็มีเพียงอัญญสมานาเจตสิกและอกุศลสาธารณเจตสิก ๔ ดวง คือ โมหะ อหิริกะ อโนตตัปปะ อุทธัจจะเท่านั้น

ข้อที่ควรจำเกี่ยวกับเรื่องจิตประเภทไหนมีเจตสิกประเภทไหนเกิดร่วมด้วย คือ จะต้องเข้าใจว่า จิตทุกดวงต้องเกิดกับอัญญสมานาเจตสิกซึ่งมากน้อยตามควรแก่ประเภทของจิตนั้น เจตสิกประเภทอื่น เช่น อกุศลเจตสิก และโสภณเจตสิกนั้น อกุศลเจตสิกจะเกิดได้เฉพาะกับอกุศลจิตเท่านั้น

ถ้ามีผู้ใดถามถึงเรื่องของเจตสิกและจิตที่เกิดขึ้น ถ้าจำประเภทของเจตสิกได้ ก็จะรู้ว่า ในขณะนั้นจิตดวงนั้นประกอบด้วยเจตสิกอะไร แม้จะจำจำนวนที่แน่นอนไม่ได้ แต่ก็รู้ได้ว่าต้องมีอัญญสมานาเจตสิกเกิดร่วมด้วย และถ้าเป็นอกุศลก็ต้องมีอกุศลเจตสิกเกิดร่วมด้วย ถ้าเป็นกุศลก็ต้องมีโสภณเจตสิกเกิดร่วมด้วย ถ้าเป็นวิบากและกิริยาก็ต้องแล้วแต่ว่าเป็นอเหตุกะหรือสเหตุกะ ถ้าเป็นอเหตุกะจะไม่มี โสภณเจตสิกเกิดร่วมด้วย แต่ถ้าเป็นสเหตุกะเป็นจิตประเภทที่ดีงาม ต้องมี โสภณเจตสิกเกิดร่วมด้วย

ฟังอย่างนี้ ดูเป็นสิ่งซึ่งไม่น่าจะรู้ ไม่น่าจะต้องจำหรือคิด แต่ถ้ารู้ว่า นี่คือชีวิตประจำวัน จะสนใจขึ้นไหมว่า ขณะหนึ่งๆ ที่เกิดขึ้นเป็นจิตอะไรบ้าง และ ไม่ใช่ตัวตน ไม่ใช่สัตว์ ไม่ใช่บุคคล เพราะว่าจิตแต่ละขณะที่เกิดขึ้นได้นั้น ต้องมี สภาพธรรมซึ่งปรุงแต่งเป็นสังขารธรรมเกิดร่วมกันทำให้จิตนั้นๆ เป็นสภาพอย่างนั้น

เช่น ในขณะนี้ ผัสสเจตสิกกำลังกระทำกิจกระทบอารมณ์อย่างรวดเร็วและ ดับไปตลอดเวลา ไม่หยุดเลย ตั้งแต่อดีตอนันตชาติจนถึงในขณะนี้ และตลอดไปจนถึงอนาคต ฉะนั้น เป็นสิ่งซึ่งน่าสนใจที่จะพิจารณารู้ว่า ผัสสเจตสิก เป็นสภาพที่กระทบอารมณ์ ทำให้จิตเกิดขึ้นรู้อารมณ์นั้นๆ เพราะถ้าผัสสะไม่กระทบอารมณ์ ไม่เป็นสังขารขันธ์ที่จะปรุงแต่งแล้ว จิตเกิดไม่ได้ จิตจะเห็น หรือได้ยิน ได้กลิ่น ลิ้มรส คิดนึกเรื่องราวต่างๆ มากมายไม่ได้

ผัสสะเกิดและดับอย่างรวดเร็ว ไม่หยุดเลย ไม่ว่าจะตื่นหรือจะหลับ ไม่ว่าชาติก่อนๆ หรือชาตินี้ หรือชาติหน้า ซึ่งสภาพธรรมเหล่านี้เป็นปรมัตถธรรม ไม่ใช่สัตว์ ไม่ใช่บุคคล ไม่ใช่ตัวตน เกิดขึ้นเพราะเหตุปัจจัย จึงควรที่จะพิจารณาแม้ลักษณะของผัสสะ ซึ่งเป็นกุศลก็อย่างหนึ่ง เป็นอกุศลก็อีกอย่างหนึ่ง เป็นวิบากก็อย่างหนึ่ง เป็นกิริยาก็อีกอย่างหนึ่ง นี่คือลักษณะของผัสสะที่กระทบอารมณ์

บางครั้งผัสสะก็กระทบอารมณ์ด้วยโลภะ ขณะที่กำลังมีความต้องการ มีความสนุก ถ้าผัสสะไม่กระทบอารมณ์นั้น โลภะจะเกิดยินดีพอใจในอารมณ์นั้นไม่ได้ ในขณะที่กำลังยินดีพอใจในอารมณ์ใด ก็เพราะผัสสะกระทบอารมณ์นั้นด้วยความต้องการ ด้วยความยินดี ด้วยความเพลิดเพลิน

แต่บางครั้งผัสสะก็กระทบอารมณ์ด้วยโทสะ ด้วยความขุ่นเคือง ด้วยความไม่พอใจ และบางครั้งผัสสะก็กระทบอารมณ์ด้วยโมหะ คือ แม้ว่าอารมณ์จะปรากฏ แต่เมื่อผัสสะกระทบด้วยโมหะ ก็เป็นความเคลือบแคลง ความสงสัย ความไม่รู้ในลักษณะของอารมณ์นั้น แต่บางครั้งผัสสะก็กระทบอารมณ์ด้วยโสภณเจตสิก เป็นกุศล

ขอทบทวนอกุศลจิต ๑๒ ดวง สืบต่อกับอเหตุกจิต ๑๘ ดวง เพื่อให้เข้าใจเหตุและผลสืบเนื่องกันในชีวิตประจำวันของสภาพธรรมที่กำลังปรากฏ

เรื่องของจิต เป็นเรื่องที่ดูเหมือนเป็นจำนวน แต่ความจริงเป็นสภาพธรรมที่เกิดขึ้นเป็นไปในชีวิตประจำวันจริงๆ ทั้งอกุศลจิต ๑๒ ดวง และอเหตุกจิต ๑๗ ดวง

อเหตุกจิตมี ๑๘ ดวงจริง แต่ที่เกิดขึ้นเป็นไปในชีวิตประจำวันนั้น มีเพียง ๑๗ ดวง สำหรับผู้ที่ไม่ใช่พระอรหันต์ และสำหรับอกุศลจิต ๑๒ ดวง ก็เกิดมากกว่ากุศลจิต เพราะฉะนั้น จะได้ทราบถึงเหตุผลที่สืบเนื่องกันของอกุศลจิต ๑๒ ดวง และอเหตุกจิตในชีวิตประจำวัน

เช่น ผัสสเจตสิก เป็นสิ่งที่มีจริง เป็นสภาพธรรมที่กระทบอารมณ์และเกิดกับจิตทุกดวง ไม่ใช่แต่เฉพาะในชาตินี้ แม้ในชาติก่อนๆ และในชาติต่อไปด้วย เพราะฉะนั้น แม้ว่าจะมีการเห็น มีการได้ยิน มีการคิดนึก แต่ถ้าไม่รู้เรื่องของเจตสิก ซึ่งเกิดกับจิตนั้น จะไม่รู้ว่า ขณะหนึ่งๆ ที่จิตเกิดขึ้นเป็นไปนั้น จะต้องมีสภาพธรรมอะไรเกิดร่วมด้วย เป็นสังขารธรรม หรือเป็นสังขารขันธ์ปรุงแต่ง

สำหรับเจตสิกทั้งหลายที่เกิดกับจิตประเภทใด ก็เสมอกับจิตประเภทนั้น เช่น ผัสสเจตสิก เวทนาเจตสิก สัญญาเจตสิก เจตนาเจตสิกที่เกิดกับวิบากจิตก็เป็นวิบากด้วย ที่เกิดกับกุศลจิตก็เป็นกุศลด้วย ที่เกิดกับอกุศลจิตก็เป็นอกุศลด้วย ที่เกิดกับกิริยาจิตก็เป็นกิริยาด้วย เพราะฉะนั้น แม้แต่การกระทบอารมณ์ในวันหนึ่งๆ บางขณะผัสสเจตสิกก็เป็นวิบาก บางขณะผัสสเจตสิกก็เป็นกิริยา บางขณะผัสสเจตสิกก็เป็นกุศล และบางขณะผัสสเจตสิกก็เป็นอกุศล

แม้แต่เพียงการกระทบอารมณ์ จะเห็นได้ว่า แต่ละขณะ กระทบไม่เหมือนกัน บางขณะกระทบด้วยโลภะ ต้องการ พอใจ เพลิดเพลิน บางขณะก็กระทบด้วยโทสะ บางขณะก็กระทบด้วยโมหะ บางขณะก็กระทบด้วยกุศล แต่ส่วนใหญ่ในวันหนึ่งๆ ถ้าไม่กล่าวถึงวิบากจิตและกิริยาจิต ผัสสเจตสิกจะเกิดร่วมกับอกุศลจิตมากกว่า กุศลจิต

ขณะใดที่ผัสสะเกิดร่วมกับอกุศล ขณะนั้นผัสสเจตสิกและเจตสิกอื่นๆ ซึ่งเกิดร่วมกันกับอกุศลจิต ต้องประกอบด้วยอกุศลเหตุซึ่งมี ๓ คือ โลภเหตุ ๑ โทสเหตุ ๑ โมหเหตุ ๑ แต่อกุศลเจตสิกที่เป็นเหตุทั้ง ๓ ไม่ได้เกิดพร้อมกัน เพราะว่าเหตุทั้ง ๓ เกิดพร้อมกันไม่ได้ จะเกิดพร้อมกันได้เพียงเหตุเดียวหรือสองเหตุเท่านั้น คือ โมหเหตุและโลภเหตุ หรือโมหเหตุและโทสเหตุ และบางขณะที่ไม่มีโลภเหตุและโทสเหตุเกิด ร่วมด้วย จะมีเพียงโมหเหตุเหตุเดียวเท่านั้น ซึ่งจิตที่เกิดร่วมกับโมหเหตุเหตุเดียว เป็นสเหตุกะ ที่เป็นเอกเหตุกะ

ผัสสเจตสิกที่เกิดกับโมหมูลจิต เป็นสเหตุกะ หรืออเหตุกะ

เป็นสเหตุกะ เพราะว่าจิตหรือเจตสิกใดซึ่งเกิดร่วมกับเหตุ จิตหรือเจตสิกนั้นเป็นสเหตุกะ จิตหรือเจตสิกใดที่ไม่เกิดร่วมกับเหตุ จิตหรือเจตสิกนั้นเป็นอเหตุกะ

เพราะฉะนั้น พิจารณาอกุศลจิตทีละดวงได้ เริ่มตั้งแต่โมหมูลจิต เป็นสเหตุกะหรืออเหตุกะ เป็นสเหตุกะ

โมหมูลจิตมีเหตุร่วมด้วยกี่เหตุ เหตุเดียว ก็เป็นเอกเหตุกะ

ถ้าพิจารณาถึงอกุศลจิตโดยเหตุ จะเห็นได้ว่า โมหมูลจิตและเจตสิกทั้งหลาย ซึ่งเกิดกับโมหเจตสิก เป็นเอกเหตุกะ เพราะว่าเกิดร่วมกับโมหเหตุเหตุเดียว

แต่ถ้าคิดละเอียด โมหเจตสิกที่เกิดกับโมหมูลจิต มีเจตสิกที่เป็นเหตุเกิดร่วมกับโมหเจตสิกนั้นหรือเปล่า มีไหม ไม่มี เพราะว่าโมหมูลจิตมีเหตุเดียว เพราะฉะนั้น ตัวจิตเกิดร่วมกับโมหเหตุ เจตสิกอื่นๆ ก็เกิดร่วมกับโมหเหตุ แต่ถ้ากล่าวถึงโมหเจตสิกในโมหมูลจิต ไม่มีเจตสิกที่เป็นเหตุเกิดร่วมด้วยเพราะตัวเองเป็นเหตุ

โลภมูลจิตมีเจตสิกที่เป็นเหตุเกิดร่วมด้วย ๒ เหตุ จึงเป็นโลภมูลจิต เพราะฉะนั้น เมื่อมีเหตุเกิดร่วมด้วย ๒ เหตุ จึงเป็นทวิเหตุกะ หรือทุเหตุกะ คือ มีโมหเจตสิกเกิดร่วมด้วย ๑ และโลภเจตสิกเกิดร่วมด้วย ๑ จึงเป็น ๒ เหตุ ผัสสเจตสิก เวทนาเจตสิก สัญญาเจตสิก เจตนาเจตสิก เอกัคคตาเจตสิก และเจตสิกอื่นๆ ที่เกิดกับโลภมูลจิตทั้งหมด เป็นทวิเหตุกะ เว้นโมหเจตสิกที่เกิดกับโลภมูลจิตเป็นเอกเหตุกะ เพราะว่ามีโลภเจตสิกซึ่งเป็นเหตุเกิดร่วมกับโมหเหตุ เหตุเดียว แต่ถ้ากล่าวถึงจิตและเจตสิกอื่นๆ ซึ่งไม่ใช่เหตุ ก็เป็นทวิเหตุกะ

โลภเจตสิกที่เกิดกับโลภมูลจิต ก็มีเจตสิกที่เป็นเหตุเกิดร่วมด้วยเพียงเหตุเดียว คือ มีโมหเหตุเกิดร่วมกับโลภเจตสิก ฉะนั้น โลภเจตสิกในโลภมูลจิตเป็นเอกเหตุกะ แต่เจตสิกอื่นและจิต เป็นทวิเหตุกะ

ถ. ในขณะที่โมหเจตสิกเกิดกับโลภะ หรือเกิดกับโทสะ โมหเจตสิกนี้ก็เป็นเอกเหตุกะ

ท่านอาจารย์ ตัวโมหะเป็นเหตุ เพราะฉะนั้น โมหเหตุในโลภมูลจิตเป็นสเหตุกะ คือ ประกอบด้วยโลภเหตุ เหตุเดียว

แต่เพราะตัวเองเป็นเหตุอยู่แล้ว จะมีโมหเจตสิกเกิดกับโมหเจตสิกในโมหมูลจิตไม่ได้ โมหเจตสิกเกิดกับจิตทำให้จิตนั้นเป็นโมหมูลจิต มีโมหเจตสิกดวงเดียว เพราะฉะนั้น โมหเจตสิกดวงนั้น ไม่มีเหตุอื่นเกิดร่วมด้วยในโมหมูลจิต

ผู้ฟัง เจตสิกอื่นๆ ที่เกิดร่วมกับโมหเจตสิกนี้ จะถือว่าเจตสิกเหล่านั้นมี เหตุด้วยหรือเปล่า

สุ. มีเหตุเกิดร่วมด้วย คือ เกิดร่วมกับโมหเจตสิก เป็นเอกเหตุกะ

สำหรับโทสมูลจิต มี ๒ เหตุ เป็นสเหตุกจิตซึ่งเป็นทวิเหตุกะ หรือทุเหตุกะ เพราะว่ามีโมหเจตสิกและโทสเจตสิกเกิดร่วมด้วย เป็น ๒ เหตุ เจตสิกอื่นๆ นอกจากเจตสิกที่เป็นเหตุ ต้องมีเหตุเกิดร่วมด้วย ๒ เหตุ เช่น ผัสสะ มีโทสเจตสิกและ โมหเจตสิกเกิดร่วมด้วย เวทนาก็มี ๒ เหตุ คือ มีโมหเจตสิกและโทสเจตสิกเกิด ร่วมด้วย สัญญา เจตนา เหล่านี้ ก็มีโมหเจตสิกและโทสเจตสิกเกิดร่วมด้วย แต่ถ้ากล่าวถึงตัวเหตุ คือ โมหเจตสิกในโทสมูลจิต จะมีเหตุเกิดร่วมด้วยเพียงเหตุเดียว หรือถ้ากล่าวถึงโทสเจตสิกในโทสมูลจิต จะมีเหตุเกิดร่วมด้วยเพียงเหตุเดียว

บางท่านอาจจะคิดว่า ไม่น่าสนใจ แต่เป็นการพยายามเป็นผู้มีเหตุผลและรู้ว่า สภาพธรรมทั้งหลายเป็นเหตุเป็นผลกันอย่างไรจริงๆ จะไม่มีความคลาดเคลื่อนเลย ไม่ว่าจะกล่าวเรื่องของจิต เรื่องของเจตสิกใดๆ โดยนัยใดๆ ก็ตาม จะต้องประกอบด้วยเหตุผลทั้งนั้น คือ ทุกๆ ขณะนี้เอง ถ้าศึกษาก็จะทราบได้ว่า เป็นเรื่องของขณะนี้

ถ. ธรรมฝ่ายเหตุ มีโลภะ โทสะ โมหะ อโลภะ อโทสะ อโมหะ ทั้ง ๖ นี้เป็นเหตุ แต่เจตสิกอื่นก็มีความสำคัญไม่น้อยเหมือนกัน ทำไมไม่จัดเป็นเหตุ

ท่านอาจารย์ เพราะว่าไม่ใช่รากที่มั่นคง ที่จะทำให้สภาพธรรมทั้งหลายเจริญขึ้น เช่น ผัสสะ มีหน้าที่กระทบเท่านั้น ไม่ว่าจะเป็นกุศล หรืออกุศล หรือวิบาก หรือกิริยา ทางตา ทางหู ทางจมูก ทางลิ้น ทางกาย ทางใจ จะหลับ จะตื่น จิตเกิดขึ้นขณะใด ต้องมีผัสสเจตสิกเกิดขึ้นกระทบ และจบ เสร็จแล้ว ใช่ไหม

ถ้ามีการเห็น ผัสสะกระทบกับสิ่งที่ปรากฏทางตา แต่ไม่มีความต้องการสิ่งที่ปรากฏทางตา จะมีการขวนขวาย จะมีการประกอบกิจการงาน จะมีการสร้างสรรค์ จะมีการเจริญทางวัตถุทางโลกอะไรได้ไหม แม้แต่การประกอบกิจการงานเพื่อเลี้ยงชีพก็ทำไม่ได้ แต่ด้วยเหตุที่ว่า มีเหตุ คือ โลภะ เกิดขึ้นเป็นความต้องการ ก็ทำให้มีการขวนขวาย ทำให้ชีวิตแต่ละขณะดำรงไป เปลี่ยนแปลงไปตามสภาพของเหตุที่เกิด ร่วมด้วย ถ้ามีแต่เฉพาะอัญญสมานาเจตสิก ซึ่งได้แก่ สัพพจิตตสาธารณเจตสิกและ ปกิณณกเจตสิก เช่น ผัสสะกระทบเมื่อไร เวทนาก็เกิดเมื่อนั้น แต่ไม่มีความต้องการ ก็เป็นสภาพธรรมที่เพียงเกิดขึ้นและหมดไป

ถ. แต่ถ้าเป็นมานะ หรืออิสสา ก็เป็นเจตสิกที่มีความสำคัญไม่น้อยที่จะพาให้อะไรๆ ติดตามมาอีกไม่น้อยเหมือนกัน

ท่านอาจารย์ เพราะมีโลภเหตุ เกิดโดยลำพังไม่ได้เลย มานะเกิดโดยลำพังไม่ได้ ต้องเกิดกับโลภเจตสิกซึ่งเป็นเหตุที่ทำให้เพิ่มมานะ ความสำคัญตนขึ้น ความฟูขึ้นอีก ใช่ไหม เพราะฉะนั้น อกุศลใดๆ ที่มองเห็นว่า เป็นสิ่งซึ่งเห็นชัด และทำให้เกิดอกุศลกรรมทางกาย ทางวาจาได้ ต้องอาศัยเหตุจึงได้เกิดได้ แม้แต่มานะ ถ้าไม่มี โลภะ ไม่มีความต้องการในตัวตน ในความเป็นเรา มานะก็ไม่มี แต่ด้วยเหตุว่ายังมีความต้องการอยู่ แม้แต่ในชื่อ บางคนก็ชอบ ชื่ออะไรก็น่าจะได้ แต่ไม่ได้ ชื่อก็มีความสำคัญ เพียงชื่อยังทำให้ติดข้องและมีความมานะได้ ถ้าเป็นชื่อที่ไพเราะ น่าฟัง มีความหมาย ก็มีความสำคัญขึ้น เพราะฉะนั้น แม้มานะก็ต้องเกิดกับ โลภเจตสิกซึ่งเป็นเหตุ ถ้าดับโลภเจตสิกซึ่งเป็นเหตุ มานะก็เกิดไม่ได้

ถ. อิสสาก็เหมือนกัน ต้องเกิดกับโทสะ บางครั้งในชีวิตประจำวันรู้สึกเหมือนจะเกิดอิสสาอย่างเดียว ในขณะนั้นไม่น่ามีโทสะที่จะสังเกตให้เห็นได้

ท่านอาจารย์ เวลาที่ที่อิสสาเกิด ใจสบาย หรือไม่สบาย

ถ. คงจะมีโทมนัสเวทนาเกิดร่วมด้วย

ท่านอาจารย์ กระวนกระวาย เดือดร้อน กระสับกระส่าย ดิ้นรน ด้วยความริษยา ในขณะนั้นลักษณะของความรู้สึกที่ไม่สบายนั้น เป็นลักษณะของโทสมูลจิต ลักษณะของความรู้สึกที่ไม่ดีเป็นโทมนัสเวทนา เกิดขึ้นได้เฉพาะกับโทสมูลจิตเท่านั้น โทมนัสเวทนาเกิดกับจิตอื่นไม่ได้เลย เกิดกับโลภะไม่ได้ เกิดกับโมหะไม่ได้ ต้องเกิดกับเฉพาะจิตซึ่งเป็นโทมนัสเวทนาเท่านั้น

เพราะฉะนั้น เวลาที่ความรู้สึกริษยาเกิดขึ้น ให้สังเกตที่เวทนาจะรู้ว่า ขณะนั้นเป็นความขุ่นเคือง ไม่แช่มชื่น และต้องอาศัยเหตุ คือ โทสะ

โลกหมุนไปตลอดด้วยความต้องการและเหตุ ซึ่งส่วนใหญ่เป็นอกุศลเหตุ คือ ด้วยโลภเหตุ โทสเหตุ โมหเหตุ ในอดีตอนันตชาติ ในสังสารวัฏฏ์ แต่ถ้าเปลี่ยนเป็น อโลภเหตุ อโทสเหตุ อโมหเหตุ สะสมเหตุต่างๆ เหล่านี้ขึ้น จะทำให้ปัญญาเจริญ จนกระทั่งสามารถรู้ลักษณะของสภาพธรรมตามความเป็นจริงได้

บางคนกล่าวว่า การศึกษาธรรมต้องใช้เวลานานมาก แต่ลืมว่า ก่อนจะโตขึ้นมามีความรู้อย่างนี้ได้ต้องใช้เวลามากเหมือนกัน ๑๐ ปี ๒๐ ปี สำหรับวิชาการอย่างหนึ่งๆ ทำไมยังเรียนได้ ฉะนั้น การศึกษาให้เข้าใจลักษณะของสภาพธรรม เป็นกุศลจิตที่ประกอบด้วยปัญญา เพื่อละโมหะ โลภะ โทสะ ถ้าเริ่มทำตั้งแต่ ๑๐ ปีก่อน ๒๐ ปีก่อน ปัญญาย่อมสามารถเจริญขึ้นได้

เพราะฉะนั้น ที่อ้างกาลเวลาว่า การศึกษาธรรมต้องใช้เวลานาน ก็ควรคิดว่า วิชาทุกอย่างต้องใช้เวลานาน แต่วิชาไหนจะเป็นประโยชน์ วิชาที่เกิดขึ้นเพราะโลภะ เทียบกับวิชาที่เกิดเพราะอโลภะ อโทสะ อโมหะ วิชาที่จะทำลายกิเลส คือ โลภะ โทสะ โมหะ ย่อมดีกว่า มิฉะนั้นไม่มีวันจบ

โลกเปลี่ยนไปเรื่อยๆ ตามกำลังของความต้องการซึ่งเป็นโลภเหตุ โลกยุคนี้ เป็นอย่างนี้ ยุคต่อไปก็จะเปลี่ยนแปลงไปตามกำลังของโลภะ เพราะฉะนั้น ถ้าไม่รู้ลักษณะของสภาพธรรมตามความเป็นจริง ไม่มีวันที่จะสิ้นสุดการที่สภาพธรรมจะต้องเกิดขึ้นและดับไปเรื่อยๆ

ถ. เมตตา องค์ธรรม ได้แก่ อโทสเจตสิก ขณะที่มีเมตตา แสดงความเป็นมิตรหวังดีต่อผู้อื่นนั้น ถ้ากล่าวว่า ขณะนั้นจิตประกอบด้วยอโทสะ รู้สึกจะห่างไกลจากลักษณะที่มีเมตตาจริงๆ อโทสะมักจะเปรียบว่าตรงกันข้ามกับโทสะ แต่เมื่อกล่าวถึงเมตตา รู้สึกจะต่างกับอโทสะ

ท่านอาจารย์ เมตตาตรงกันข้ามกับโทสะไหม