จิตปรมัตถ์ ตอนที่ 122

นี่ก็แสดงให้เห็นถึงสิ่งซึ่งเกิดร่วมกัน หรือว่าเกี่ยวเนื่องกันของลักษณะอาการของสภาพธรรมต่างๆ

ภาวะของโกโธ คือ อาการกริ้วโกรธ ชื่อว่าโกธะ อาการมีกล่าวกระทบและด่าผู้อื่นเป็นต้นเป็นวิภาวะ อาการมีนิ่วหน้า หน้านิ่วคิ้วขมวดเป็นอนุภาวะ

เพราะฉะนั้น เพียงเห็นอาการหน้านิ่วคิ้วขมวดก็รู้ถึงจิตใจในขณะนั้นได้ เพราะเป็นอนุภาวะของอาการกริ้วโกรธ คือ โกธะ

ภาวะของอุตสาหะ คือ อาการองอาจ ชื่ออุตสาหะ อาการมีความเป็นคน กล้าหาญเป็นต้นเป็นวิภาวะ อาการมีความเป็นผู้กล้าหาญที่ชนทั้งปวงพึงรู้ได้ในเวลาต่อสู้กันเป็นอนุภาวะ

เวลาที่มีความอุตสาหะ จะไม่มีการครั่นคร้ามท้อถอย เพราะฉะนั้น อาการที่องอาจนั่นชื่อว่าอุตสาหะ และ มีความเป็นคนกล้าหาญเป็นต้นเป็นวิภาวะ เป็นสภาพที่ปรากฏ และมีอาการ คือ ความเป็นผู้กล้าหาญที่ชนทั้งปวงพึงรู้ในเวลาต่อสู้กันเป็น อนุภาวะ ฉะนั้น บอกได้ว่าใครกล้าหาญในขณะใด จากภาวะ วิภาวะ และอนุภาวะ

ภาวะของความกลัว คือ อาการกลัวชื่อภยะ วัตถุมีเสียงฟ้าร้องและสัตว์อันผิดปกติเป็นต้นเป็นวิภาวะ อาการมีเหงื่อไหลและเท้าสั่นเป็นอนุภาวะ

บางท่านบอกว่ากลัวคนที่หน้าตาน่ากลัว นี่คือ วัตถุมีเสียงฟ้าร้องและสัตว์อันผิดปกติ คือ คนที่ท่าทางดุหรือน่ากลัว นั่นก็ผิดปกติ เป็นวิภาวะ คือ เป็นสภาพที่ปรากฏให้กลัว มิฉะนั้นจะไม่รู้ว่ากลัวอะไร ฉะนั้น เวลาที่กลัวไม่ว่าจะกลัวอะไรก็ตาม ต้องมีสิ่งที่ปรากฏให้กลัว ส่วนอนุภาวะของความกลัว คือ เหงื่อไหลและเท้าสั่น

ข้อความที่เกี่ยวกับเรื่องความกลัวแสดงว่า เวลาที่ความกลัวเกิดขึ้น คือ กลัว สิ่งที่ผิดปกติ ถ้ามีความเป็นปกติก็ไม่กลัว ไม่เกิดการประหม่า ไม่เกิดอาการใดๆ เลย พิจารณาดูจะเห็นว่า ไม่ว่าจะกลัวสิ่งใด สิ่งนั้นเป็นสิ่งที่ผิดปกติ เช่น บางคนกลัวผี เพราะว่าผีผิดปกติจากคน กลัวเจ็บ เพราะว่าปกติไม่เจ็บ กลัวตาย เพราะว่าปกติมีชีวิตอยู่ ยังไม่ตาย หรือบางคนกลัวคนที่มีคุณธรรมผิดจากปกติของตน เช่น พระเจ้าอชาติศัตรู แม้ว่าจะทรงเก่งกาจสักเพียงใดก็ตาม แต่ทรงเกรงกลัวคุณธรรมของพระผู้มีพระภาค ไม่กล้าไปเฝ้า

ภาวะของการเกลียด คือ อาการเกลียด ชื่อชิคุจฉา อาการมีการเห็นสิ่งปฏิกูล มีเนื้อเน่าเป็นต้นเป็นวิภาวะ มีการปิดจมูกเป็นต้นเป็นอนุภาวะ

สิ่งที่น่าเกลียดก็ได้แสดงไว้หลายอย่าง เช่น สิ่งที่เป็นตับ ไต ไส้ พุงต่างๆ เหล่านี้ เป็นสิ่งที่น่ารังเกียจ รวมทั้งกลิ่นต่างๆ ด้วย เพราะฉะนั้น มีการปิดจมูก เป็นต้นเป็นอนุภาวะ

ภาวะของการพิศวง คือ อาการที่พิศวง ชื่อวิมหยา มีการเห็นวิมานและอุทยานของเทวดาเป็นวิภาวะ มีอาการอ้าปากเปิดตาและกล่าวสรรเสริญเป็นต้น เป็นอนุภาวะ

ไม่มีใครเห็นวิมานและอุทยานของเทวดา แต่ขณะใดที่เห็นสิ่งใดที่น่าอัศจรรย์ ก็อาจจะมีอาการอ้าปาก เปิดตา หรือว่ากล่าวสรรเสริญ เป็นต้น

ภาวะของการเหน็ดเหนื่อย คือ อาการเหน็ดเหนื่อย ชื่อสมะ อาการเดิน เป็นต้นเป็นวิภาวะ อาการมีเหงื่อออกเป็นต้นเป็นอนุภาวะ

ไม่จำเป็นต้องเดิน ทำงานมาก หรืออาจจะพูดมาก วิ่งมาก ทำอะไรก็ได้ เล่นมากก็ได้ เป็นต้น ก็เป็นอาการที่ปรากฏของการเหน็ดเหนื่อย โดยที่มีเหงื่อออกเป็น อนุภาวะ

ภาวะความเซื่องซึมแห่งใจ มีความง่วงเหงาหาวนอนเป็นต้นเป็นวิภาวะ อาการมีความหลับเป็นต้นเป็นอนุภาวะ

นี่คือการแสดงลักษณะของสภาพธรรมที่มีปรากฏในชีวิตประจำวันต่างๆ

ภาวะของความโหดร้าย คือ อาการที่โหดร้าย ชื่ออุคคัตตา มีการลงโทษอย่างรุนแรงเป็นต้นเป็นวิภาวะ อาการมีคำรามเป็นต้นเป็นอนุภาวะ

เวลาโกรธ อาจจะไม่ถึงกับดุร้าย โหดร้าย แต่ขณะใดที่คำราม ขณะนั้นแสดงลักษณะของความโหดร้าย ซึ่งเป็นอนุภาวะของความโหดร้าย

ภาวะของความเกียจคร้าน คือ อาการที่เกียจคร้าน ชื่ออลสัตตัง มีการพักผ่อนเป็นต้นเป็นวิภาวะ มีการบิดกายเป็นอนุภาวะ

ขณะใดที่รู้สึกอยากจะพักผ่อน ขณะนั้นทราบสภาพของจิตได้ และมีการบิดกายเป็นอนุภาวะ

ภาวะของการนอน คือ อาการนอน ชื่อว่าสุตตะ มีอาการหลับเป็นวิภาวะ อาการมีความยินดีในที่นอนสูงเป็นต้นเป็นอนุภาวะ

ความจริงไม่จำเป็นต้องเป็นที่นอนสูง แต่ที่นอนสูงก็เป็นที่นอนที่น่านอน น่าจะหลับ แต่ถ้าง่วงจริงๆ อยากจะหลับจริงๆ ไม่จำเป็นต้องเป็นที่นอนสูง เป็นที่นอนเท่านั้นก็ได้

ภาวะของการตกใจ คือ ความตระหนกแห่งจิต ชื่อตาสะ อาการมีคำรณ คำรามเป็นต้น (มีเสียงดังเกิดขึ้น) เป็นวิภาวะ อาการสะทกสะท้านเป็นต้นเป็นอนุภาวะ

ภาวะของอาการเจ็บไข้ คือ อาการเจ็บไข้ ชื่อคิลานะ มีความคับใจและความอิดโรยเป็นวิภาวะ อาการมีความผิดสี ผิวเผือดเป็นต้นเป็นอนุภาวะ

ภาวะของการไม่รอท่า (ขณะที่รีบด่วนรีบเร่งทำสิ่งหนึ่งสิ่งใด) คือ อาการที่ไม่รอท่ากาลเวลา ชื่ออุสสุกกะ มีความต้องการเห็นสิ่งที่น่ารื่นรมย์เป็นต้นเป็นวิภาวะ อาการมีความกระวีกระวาดเป็นต้นเป็นอนุภาวะ

ภาวะของการถือตัวยิ่ง คือ อาการถือตัวยิ่งนัก ชื่อคัพพะ อาการมีความเป็น ผู้ยิ่งใหญ่เป็นต้นเป็นวิภาวะ อาการมีความดูแคลนเป็นต้นเป็นอนุภาวะ

บางคนไม่คิดว่าตัวเองเป็นผู้ที่ถือตัว แต่ถ้าขณะหนึ่งขณะใดที่มีอาการคือความ เป็นผู้ยิ่งใหญ่ ให้รู้ว่าขณะนั้นมานะเกิดขึ้นแล้ว ที่คิดว่าไม่เป็นคนถือตัวเลย ถ้ามีอาการของความเป็นผู้ยิ่งใหญ่ จะพูดไม่ได้เลยว่าไม่ถือตัว และมีอาการดูแคลนเป็น อนุภาวะ

ภาวะของการตัดความสงสัย คือ อาการที่ตัดความสงสัยได้ ชื่อมติ อาการมีการชี้แจงเป็นต้นเป็นวิภาวะ อาการมีหน้าเบิกบานเป็นต้นเป็นอนุภาวะ

ภาวะของการปราศจากความหลับ (บางคนนอนน้อย เพราะฉะนั้น มีภาวะของการปราศจากความหลับ) คือ อาการที่ปราศจากการหลับ ชื่อวิโพธะ อาการมีความฉงนไปรอบแห่งการนับเวลาเป็นต้นเป็นวิภาวะ อาการมีการขยี้ตาเป็นต้นเป็น อนุภาวะ

เวลาที่นอนไม่หลับมักจะต้องดูนาฬิกาบ่อยๆ ว่ากี่ทุ่มกี่ยามแล้ว เพราะฉะนั้น มีความฉงนไปรอบแห่งการนับเวลาเป็นต้นเป็นวิภาวะ

ภาวะของการหลับแห่งใจ อาการหลับแห่งใจ ชื่อนิททา อาการมีอันไม่คิด ไม่กระทำเป็นต้น เป็นวิภาวะ อาการมีหลับตาเป็นต้น เป็นอนุภาวะ

ภาวะของคนที่เหลือเพียงลมหายใจเข้าออก ชื่อชฬยะ กิริยาที่หยั่งลงสู่ความหลับเป็นวิภาวะ อาการเป็นเหตุตั้งต้นของนิทราเป็นอนุภาวะ

ภาวะของเหงื่อ ชื่อเสโท อาการมีการพักผ่อนเป็นต้นเป็นวิภาวะ กิริยามีความปรารถนาลมเฉื่อยๆ เป็นต้นเป็นอนุภาวะ

สังเกตดูได้เวลาที่อยากจะให้มีลมเฉื่อยๆ เพราะว่าขณะนั้นมีเหงื่อ

ภาวะของน้ำตา ชื่อว่าอัสสุ อาการมีความพิศวง ความเลื่อมใส และรมควัน เป็นต้นเป็นวิภาวะ อาการมีเช็ดนัยน์ตาเป็นต้นเป็นอนุภาวะ

ข้อความต่อไปแสดงว่า ธรรมเป็นสภาพที่ละเอียด ไม่สามารถที่จะรู้แจ่มแจ้งได้เพียงอาการที่ปรากฏภายนอก เช่น เวลาที่เห็นคนน้ำตาไหล ไม่สามารถที่จะรู้ได้ว่า เกิดจากโรคภัย เจ็บตา หรือว่าเศร้าโศก เพราะฉะนั้น การประพันธ์หรือการแสดง พระธรรม และการฟังพระธรรมนั้น

ท่านผู้มีปัญญา มีจิตใจบริสุทธิ์ ปราศจากมลทิน มีริษยาเป็นต้น ร่วมประชุมกันสดับ ความส่งใจไปตามกระแสของพระธรรมนั้นๆ บังเกิดความชื่นชมอันใดขึ้นมา ความชื่นชมพอใจอันนั้น คือ รสะ หรือรสนั่นเอง เปรียบเหมือนคนทั้งหลายบริโภคอาหารที่ประกอบด้วยแกงต่างๆ อันปรุงอย่างอร่อย ย่อมชื่นชมพอใจรสต่างๆ ของอาหารนั้นๆ ฉะนั้น

เพราะฉะนั้น รสพระธรรม คือ สภาพธรรมที่เป็นจริง แต่ต้องอาศัยการแสดงโดยนัยต่างๆ ประกอบกัน จึงจะปรากฏให้เป็นรสที่ควรชื่นชมยินดี เปรียบเหมือนกับแกงที่อร่อยที่สมมติชื่อว่าแกงชนิดนั้น แกงชนิดนี้ เช่น แกงเผ็ด แกงจืดก็ดี แยกประเภทตามชนิดของแกงเป็นแกงเนื้อ แกงปลาก็ดี แม้ว่ามีรสที่เป็นหลัก คือ รสเนื้อ หรือรสปลา แต่ต้องมีส่วนประกอบด้วย ถ้าแกงเผ็ดมีรสเผ็ดอย่างเดียว หรือแกงเนื้อก็มีแต่เนื้อ ไม่มีเครื่องปรุงอะไรๆ เลย อย่างนั้นก็จะขาดโอชา ฉันใด การแสดงธรรมที่พระผู้มีพระภาคทรงแสดงก็ฉันนั้น คือ ต้องประกอบด้วยคำอุปมา และคำที่โน้มน้าวใจเพื่อให้เข้าใจสภาพธรรมนั้นๆ โดยถูกต้อง ให้สามารถประพฤติปฏิบัติตามได้ยิ่งๆ ขึ้นด้วย ซึ่งนี่คือจุดประสงค์ของการฟังธรรม ไม่ว่าจากบุคคลใดทั้งสิ้น

ในเรื่องของทิฏฐิ ควรที่จะได้พิจารณา เช่น บางท่านแสดงธรรมให้ละคลายกิเลส ให้ดับกิเลส ไม่ให้ยึดมั่นสิ่งใดๆ ทั้งสิ้น แต่พร้อมกันนั้นก็มีข้อความที่สงสัยว่าชาติหน้ามีหรือไม่ ซึ่งแสดงความค้านกันเอง เพราะถ้าเป็นผู้ที่แสดงธรรมให้ขัดเกลากิเลส ให้ละคลายกิเลส ให้ดับกิเลส ต้องเป็นผู้ที่เชื่อว่า เมื่อยังมีกิเลสชาติหน้าต้องมี แต่ถ้าแสดงธรรมให้ขัดเกลากิเลส ให้ละคลายกิเลส แต่ไม่รู้ว่าชาติหน้ามีหรือเปล่า หรืออาจจะบอกว่าชาติหน้าไม่มี แต่ก็ให้ละคลายกิเลส ให้ดับกิเลส ซึ่งเป็นข้อความที่ค้านกัน เพราะผู้ที่จะแสดงธรรมให้ดับกิเลส ต้องเป็นผู้ที่เชื่อว่าชาติหน้ามี จึงต้องดับกิเลสเพื่อที่จะดับชาติหน้า ถ้าบอกว่าดับกิเลส แต่ชาติหน้าไม่มี อย่างนั้นจะดับทำไม ในเมื่อถ้าตายแล้วชาติหน้าไม่มี ก็ไม่มีความจำเป็นใดๆ ที่จะต้องดับกิเลส

เพราะฉะนั้น ต้องเป็นผู้ที่พิจารณาความละเอียดจริงๆ และเมื่อได้ฟังธรรม จึงสามารถเข้าใจได้ว่า ธรรมส่วนใดถูก ธรรมส่วนใดผิด ชาติหน้ามีจริงไหม ถ้าไม่มี ต้องดับกิเลสไหม

ได้รับจดหมายจากท่านผู้ฟังท่านหนึ่ง ขอให้พิจารณาข้อความตอนหนึ่งของจดหมายฉบับนี้ ที่กล่าวว่า

... แต่ปัญญาบารมีของผมยังไม่คมกล้า คือ ปัญญายังไม่เร็ว ยังไม่ไว ยังไม่ละเอียด คือ ระลึกไม่ทันขณะปัจจุบัน กว่าจะระลึกได้ก็เป็นอดีตไปเสียแล้ว ...

ผู้มีปกติเจริญสติปัฏฐานไม่ต้องคิดถึงอดีตเลย ใช่ไหม กว่าจะระลึกได้ เป็นอดีตไปเสียแล้ว ไม่สำคัญเลย ขณะนี้สิ่งที่กำลังปรากฏเป็นปัจจุบัน ทำไมต้องคิดถึงอดีต ถ้าเป็นผู้ที่มีปกติเจริญสติปัฏฐานไม่คำนึงถึงเลยว่า ขณะที่แล้วไปนั้นสติไม่ได้เกิดระลึกลักษณะของสภาพธรรม เพราะเหตุใด ก็เพราะว่าขณะนี้มีสิ่งที่กำลังปรากฏ

เพราะฉะนั้น ผู้ที่มีปกติเจริญสติปัฏฐาน คือ ระลึกได้ทุกขณะ เพราะว่ามีสภาพธรรมที่กำลังปรากฏทุกขณะ ไม่ต้องคำนึงถึงสิ่งที่ผ่านไปแล้วว่า ระลึกไม่ทัน ถ้าเป็นในลักษณะนั้น ไม่ใช่สติปัฏฐาน

แต่ถ้าเป็นสติปัฏฐาน เมื่อกี้ผ่านไปแล้วก็ผ่านไปแล้ว ไม่จำเป็นต้องห่วงกังวล ต้องคิดว่าไม่ทัน ถ้าคิดว่าไม่ทันจะไม่ทันในขณะนี้อีก เพราะในขณะที่คิดสภาพธรรมที่ปรากฏก็ดับไปอีก

เพราะฉะนั้น ผู้ที่มีปกติเจริญสติปัฏฐาน คือ สติระลึกทันที มีสภาพธรรมที่กำลังเป็นปัจจุบันทุกขณะ ขณะที่ผ่านไปแล้วก็ผ่านไปแล้ว แต่ขณะที่กำลังปรากฏ ทางตา ทางหู ทางจมูก ทางลิ้น ทางกาย ทางใจ เป็นปัจจุบันทั้งนั้น เพราะฉะนั้น ผู้ที่มีปกติเจริญสติปัฏฐานจะไม่กล่าวว่า ระลึกไม่ทัน จะมีเพียงหลงลืมสติ หรือสติกำลังระลึกลักษณะของสภาพธรรมที่กำลังปรากฏ

ความละเอียดของการดับทิฏฐิ ความเห็นผิดในข้อปฏิบัติต่างๆ มีท่านผู้ฟังท่านหนึ่งถามว่า ศึกษาพระธรรมเท่าไรจึงจะพอ กฎเกณฑ์มาอีกแล้ว คือ ต้องเท่านั้นเท่านี้ หรือต้องจบเล่มนั้น เล่มนี้ ปริจเฉทนั้น ปริจเฉทนี้ ตอนนั้น ตอนนี้ แต่อย่าลืมจุดประสงค์ของการมีชีวิตอยู่ว่า ฟังพระธรรมเพื่ออะไร แม้แต่การที่ศึกษาธรรม เพื่ออะไร

ถ้าถามว่า ศึกษาพระธรรมเท่าไรจึงจะพอ ดูเหมือนว่าพยายามศึกษาให้จบ เพื่อปฏิบัติ พอหรือยัง จะได้ปฏิบัติ ซึ่งนั่นไม่ใช่ความเข้าใจธรรมเลย เพราะฉะนั้น ต้องตั้งต้นใหม่จริงๆ ว่า ศึกษาพระธรรมเพื่ออะไร ถ้าตอบได้ตรงก็ถูก แต่ถ้าถามว่าศึกษาเท่าไรถึงจะพอ ก็ไม่ตรง

ศึกษาพระธรรมเพื่ออะไร เพื่อเข้าใจ เข้าใจอะไร เพราะทุกคนก็ศึกษา เพื่อเข้าใจทั้งนั้น แต่ศึกษาเพื่อเข้าใจอะไร ต้องให้ตรงอีก คือ เข้าใจสภาพธรรมที่กำลังปรากฏ ไม่ใช่เข้าใจอย่างอื่น

บางคนอาจจะคิดว่า เพื่อเข้าใจสิ่งที่มีในตำรา แต่นั่นไม่ใช่ความเข้าใจ นั่นเป็นเรื่อง ที่ศึกษาตำราก็เพื่อให้เข้าใจสิ่งที่กำลังปรากฏ เพราะฉะนั้น ต้องเข้าใจ จริงๆ ว่า ไม่ว่าจะศึกษาส่วนใดในพระไตรปิฎก ศึกษาน้อยหรือมากก็ตาม ก็เพื่อเข้าใจสภาพธรรมที่กำลังปรากฏ

เช่น ธรรมทั้งหลายเป็นอนัตตา เพียงเท่านี้ เข้าใจลักษณะของสภาพธรรมที่กำลังปรากฏอย่างนี้จริงๆ หรือยัง กำลังเห็นเป็นอนัตตาอย่างไร กำลังได้ยิน กำลัง ได้กลิ่น กำลังลิ้มรส กำลังคิดนึก กำลังกระทบสัมผัส กำลังสุข กำลังทุกข์ เป็นอนัตตาอย่างไร ถ้ายังไม่เข้าใจ ก็ศึกษา คือ ฟังเรื่องของการเห็น การได้ยิน การได้กลิ่น การลิ้มรส การรู้สิ่งที่กระทบสัมผัส การคิดนึกต่างๆ เพื่อเพิ่มความเข้าใจในลักษณะที่เป็นอนัตตาของสภาพธรรมที่กำลังปรากฏยิ่งขึ้น เพราะฉะนั้น จะไม่มีคำถามว่า ศึกษาเท่าไรถึงจะพอ

รู้สึกว่าอยากจะพอ คือ ไม่อยากจะศึกษาต่อไป เพราะคิดว่าพอแล้ว แต่ตามความเป็นจริง ตราบใดที่ทางตายังไม่ปรากฏลักษณะที่เป็นอนัตตา ก็ศึกษาต่อไป เพื่อที่จะเข้าใจสิ่งที่กำลังปรากฏ จนกว่าสติจะระลึก จนกว่าปัญญาจะเพิ่มขึ้น จนกว่าลักษณะของสภาพธรรมจะปรากฏ จนกว่ากิเลสจะดับ เพราะฉะนั้น จะไม่มีคำว่า ศึกษาเท่าไรจึงจะพอ ซึ่งทำให้ดูเหมือนกับว่าเป็นกฎเกณฑ์ แต่ไม่ใช่อย่างนั้นเลย

การฟังของแต่ละท่าน อาจจะเคยฟังมาแล้วในอดีตอนันตชาติ ไม่มีใครสามารถรู้ได้ว่าได้ฟังมามากน้อยเท่าไรแล้ว และในขณะที่ฟังนั้นเข้าใจเท่าไร สติระลึกลักษณะของสภาพของธรรมที่กำลังปรากฏแล้วเท่าไร แต่เมื่อได้ฟังอีก ก็เตือน สามารถเป็นปัจจัยให้สติเกิดระลึกลักษณะของสภาพธรรมที่กำลังปรากฏ และถ้ามีปัญญาที่สะสมมาแล้วมาก ก็จะแทงตลอดลักษณะของสภาพธรรมที่กำลังปรากฏได้ โดยไม่มีกฎเกณฑ์ว่า ศึกษาเท่าไรถึงจะพอ ซึ่งคำตอบ คือ จนกว่าจะเป็นพระอรหันต์

ไม่ว่าจะเป็นในขั้นของการฟังก็ต้องเข้าใจว่า ฟังเพื่อเข้าใจสภาพธรรมที่กำลังปรากฏ ไม่ใช่ฟังเพื่อเข้าใจสิ่งที่มีอยู่ในตำรา แต่ไม่รู้เลยว่าสภาพธรรมที่กำลังปรากฏเป็นอย่างไร ตรงกับที่ทรงแสดงไว้อย่างไรบ้าง

และในข้อของการปลีกตัวที่จะศึกษาและปฏิบัติธรรม ในวันหนึ่งๆ ที่ทุกท่านกำลังฟังพระธรรมอยู่ในขณะนี้ เป็นการปลีกตัวแล้ว ถ้าสติระลึกลักษณะของ สภาพธรรมในขณะนี้ ก็เป็นการศึกษาและปฏิบัติธรรมแล้ว เพราะฉะนั้น ในขณะที่ฟัง สติย่อมเกิดได้

ที่ว่าปลีกตัวศึกษาและปฏิบัติธรรม โดยนัยกลับกัน คือ ขณะใดศึกษาและสติระลึกลักษณะของสภาพธรรม ขณะนั้นคือปลีกตัว ไม่จำเป็นต้องคิดว่ามีเวลาจำกัดที่จะต้องปลีกตัว แต่ถ้าเข้าใจความหมายจริงๆ จะรู้ว่า ขณะใดที่กำลังฟังและเข้าใจ ขณะนั้นปลีกจากความติด ความพอใจในรูป ในเสียง ในกลิ่น ในรส ในโผฏฐัพพะ ขณะใดที่สติระลึกลักษณะของสภาพธรรมพร้อมทั้งปัญญาน้อมพิจารณาศึกษาลักษณะของสภาพธรรมที่กำลังปรากฏ ขณะนั้นก็ปลีกตัว ฉะนั้น ขณะใดที่ปฏิบัติธรรม ขณะนั้นคือการปลีกตัว

สำหรับเจตสิกซึ่งเป็นอกุศลธรรมได้ ๗ จำพวก ได้แก่ โมหเจตสิก ซึ่งไม่เป็นอุปาทาน และไม่เป็นคันถะ แต่เป็นอวิชชาสวะ ๑ อวิชโชฆะ ๑ อวิชชาโยคะ ๑ อวิชชานิวรณ์ ๑ อวิชชานุสัย ๑ อวิชชาสังโยชน์ ๑ และโมหกิเลส ๑

โลภะมากกว่าอกุศลเจตสิกอื่นๆ คือ เป็นอกุศลธรรม ๙ จำพวก ทิฏฐิ เป็นอกุศลธรรม ๘ จำพวก โมหะเป็นอกุศลธรรม ๗ จำพวก

โทสะเป็นอกุศลธรรม ๕ จำพวก คือ พยาปาทกายคันถะ ๑ พยาปาทนิวรณ์ ๑ ปฏิฆานุสัย ๑ ปฏิฆสังโยชน์ ๑ และโทสกิเลส ๑ ไม่เป็นอาสวะ โอฆะ โยคะ อุปาทาน

วิจิกิจฉา คือ ความสงสัยในลักษณะของสภาพธรรมที่กำลังปรากฏ ความสงสัยในอริยสัจธรรม วิจิกิจฉาเจตสิกเป็นอกุศลธรรม ๔ จำพวก คือ วิจิกิจฉานิวรณ์ ๑ วิจิกิจฉานุสัย ๑ วิจิกิจฉาสังโยชน์ ๑ และวิจิกิจฉากิเลส ๑ วิจิกิจฉาไม่เป็นอาสวะ โอฆะ โยคะ อุปาทาน และคันถะ

มานเจตสิกเป็นอกุศลธรรม ๓ จำพวก คือ มานานุสัย ๑ มานสังโยชน์ ๑ และมานกิเลส ๑

อุทธัจจเจตสิกเป็นอกุศลธรรม ๒ จำพวก คือ อุทธัจจนิวรณ์ ๑ อุทธัจจกิเลส ๑

ถีนเจตสิกเป็นอกุศลธรรม ๒ จำพวก คือ ถีนนิวรณ์ ๑ ถีนกิเลส ๑

อหิริกเจตสิกเป็นอกุศลธรรมจำพวกเดียว คือ อหิริกกิเลส

อโนตตัปปเจตสิกเป็นอกุศลธรรมจำพวกเดียว คือ อโนตตัปปกิเลส

อิสสาเจตสิกเป็นอกุศลธรรมจำพวกเดียว คือ อิสสาสังโยชน์

มัจฉริยเจตสิกเป็นอกุศลธรรมจำพวกเดียว คือ มัจฉริยสังโยชน์

กุกกุจจเจตสิกเป็นอกุศลธรรมจำพวกเดียว คือ กุกกุจจนิวรณ์

มิทธเจตสิกเป็นอกุศลธรรมจำพวกเดียว คือ มิทธนิวรณ์

สำหรับโทสมูลจิต ๒ ดวง คือ ที่เป็นอสังขาริก ๑ ดวง และสสังขาริก ๑ ดวง มีอกุศลเจตสิกที่เกิดร่วมด้วยได้ ๓ ดวง คือ อิสสาเจตสิก ๑ มัจฉริยเจตสิก ๑ กุกกุจจเจตสิก ๑ ซึ่งทั้ง ๓ ดวงนี้จะไม่เกิดพร้อมกัน แต่ขณะใดที่โทสมูลจิตเกิด อาจจะมีอิสสาเจตสิกเกิดร่วมด้วยก็ได้ หรืออาจจะมีมัจฉริยเจตสิกเกิดร่วมด้วยก็ได้ หรืออาจจะมีกุกกุจจเจตสิกเกิดร่วมก็ได้ หรืออาจจะไม่มีทั้งอิสสา มัจฉริยะ กุกกุจจะเกิดร่วมด้วยเลยก็ได้

สำหรับลักษณะของกุกกุจจเจตสิก เป็นอกุศลธรรมประเภทนิวรณ์ประเภทเดียว เป็นสภาพที่รำคาญใจเดือดร้อนใจในอกุศลธรรมที่ได้ทำแล้ว และในกุศลธรรมที่ยังไม่ได้ทำ ซึ่งมีตั้งแต่เรื่องที่เล็กน้อยมาก จนกระทั่งถึงเรื่องที่สามารถทำให้เกิดในอบายภูมิได้

สำหรับความรำคาญใจเล็กๆ น้อยๆ ในชีวิตประจำวัน แม้ว่าจะเป็นอกุศลจิตที่ไม่ใช่อกุศลกรรมที่ร้ายแรง แต่ก็ทำให้เกิดความรำคาญใจได้ เช่น อาจจะมีบางครั้งที่กิริยาอาการคำพูดไม่เหมาะควรในที่ต่างๆ กับบุคคลต่างๆ หรือแม้แต่เรื่องของร่างกาย ตั้งแต่ศีรษะตลอดเท้า ก็อาจทำให้เกิดความรำคาญใจได้ เช่น ในที่ชุมนุมชน อาจจะเล็บยาวไป หรือแต่งตัวไม่เรียบร้อย แต่งตัวไม่สะอาด หรือมีความบังเอิญอะไรเกิดขึ้นที่ทำให้รู้สึกเดือดร้อนใจ ไม่อยากจะให้เป็นอย่างนั้น แม้ว่าสิ่งนั้นจะเกิดและผ่านไปแล้ว ก็ยังอดรำคาญใจไม่ได้ นั่นเป็นลักษณะของกุกกุจจะในชีวิตประจำวัน

แสดงให้เห็นว่า แม้ในเรื่องเล็กๆ น้อยๆ ไม่ใช่เป็นเรื่องของอกุศลกรรม แต่ก็ยังทำให้รู้สึกรำคาญใจได้ หรือว่าในการรับประทานอาหาร มีผู้คนมากมายและเกิดทำแก้วตก รำคาญใจไหม ไม่ใช่อกุศลกรรม แต่ถึงอย่างนั้นสภาพธรรมที่เป็นลักษณะของความรำคาญใจก็เป็นอกุศลซึ่งเกิดได้