แนวทางเจริญวิปัสสนา ครั้งที่ 2053

---

ที่ห้องประชุมตึกสภาการศึกษามหามกุฏราชวิทยาลัย

วันอาทิตย์ ๒๑ กรกฎาคม ๒๕๓๔

---

พระผู้มีพระภาคตรัสว่า

ดูกร ภิกษุทั้งหลาย เรานั้นได้มีความปริวิตกดังนี้ว่า เมื่ออะไรหนอมีอยู่ ชราและมรณะจึงมี ชราและมรณะย่อมมีเพราะอะไรเป็นปัจจัย

ดูกร ภิกษุทั้งหลาย เรานั้นเพราะกระทำไว้ในใจโดยแยบคาย จึงได้รู้ด้วยปัญญาว่า เมื่อชาติมีอยู่ ชราและมรณะจึงมี

ดูเป็นธรรมดาจริงๆ ใครบ้างจะไม่รู้ว่า ที่ตายเพราะเกิดขึ้นมาจึงตาย ถ้าไม่เกิด ก็ไม่ตายเท่านั้น แต่ต้องเป็นพระปริวิตกของพระโพธิสัตว์ ซึ่งฟังดูเหมือนไม่ต้องอาศัยปัญญาอะไรมากมายที่จะพิจารณาอย่างนี้ แต่ความจริงความคิดของคนและปัญญา ของคนต่างระดับขั้นกันมาก ในขณะที่คิดเรื่องหนึ่งเรื่องใดก็ตาม ขณะนั้นถ้าไม่ใช่เป็น ผู้ที่ระลึกลักษณะของสภาพธรรมจริงๆ จะไม่รู้ว่า ความคิดแม้ขณะนั้นก็เกิดเพราะอวิชชา ความไม่รู้ลักษณะของสภาพธรรมที่กำลังปรากฏตามปกติ ตามความเป็นจริง ไม่รู้แม้แต่ว่าความคิดนั้นเกิดเพราะความไม่รู้ มีใครบ้างรู้ลักษณะของสภาพธรรม แต่ทุกคนคิด ตั้งแต่เช้ามาคิดตลอด เพราะฉะนั้น ความคิดของทุกคนตั้งแต่เช้ามา คิดเพราะอะไรเป็นปัจจัย เพราะวิชชาหรือเพราะอวิชชาเป็นปัจจัย

แม้แต่ความคิดก็ยังไม่รู้ ตื่นมาคิดตลอดเป็นวันๆ โดยที่ไม่รู้เลยว่า เมื่อไม่รู้ลักษณะของสภาพธรรมตามความเป็นจริง ความคิดทั้งหมดต้องเนื่องมาจากความไม่รู้ มีอวิชชาเป็นปัจจัยจึงคิดเรื่องราวต่างๆ ไม่ได้ระลึกลักษณะปรมัตถธรรมที่เป็นนามธรรม เป็นรูปธรรม ซึ่งเกิดแล้วปรากฏและดับไป ในขณะนั้นไม่คิด ขณะที่มีสภาพธรรมกำลังปรากฏ สติระลึกที่ลักษณะของสภาพธรรมนั้น รู้ในสภาพที่เป็นปรมัตถ์ คือ ลักษณะที่แข็งเป็นธรรมอย่างหนึ่ง สภาพที่กำลังรู้แข็งเป็นสภาพรู้ เป็นอาการรู้ เป็นธาตุอย่างหนึ่ง ในขณะนั้นไม่ได้คิดเรื่องราวเลย แต่ทุกคนที่คิดทุกวัน เพราะฉะนั้น ก็จะได้ทราบว่า ในขณะนั้นที่คิดเพราะไม่รู้

ด้วยเหตุนี้พระผู้มีพระภาคจึงตรัสว่า

ดูกร ภิกษุทั้งหลาย เรานั้นเพราะกระทำไว้ในใจโดยแยบคาย จึงได้รู้ด้วยปัญญาว่า เมื่อชาติมีอยู่ ชราและมรณะจึงมี ชราและมรณะย่อมมีเพราะชาติเป็นปัจจัย ... เมื่ออะไรหนอมีอยู่ ชาติจึงมี

คือ ไม่หยุดอยู่เพียงแค่รู้ว่า เมื่อเกิดจึงต้องตาย หรือที่ตายกันอยู่ทุกวันนี่ ก็เพราะเกิด ถ้าไม่เกิดก็ไม่ต้องตาย ถ้าคิดเท่านั้นก็ไม่มีปัญญาที่จะดับเหตุของความทุกข์ได้ แต่พระโพธิสัตว์ปริวิตกว่า

เมื่ออะไรหนอมีอยู่ ชาติจึงมี ชาติย่อมมีเพราะอะไรเป็นปัจจัย

ทำไมต้องเกิด มีอะไรเป็นปัจจัยจึงต้องเกิด

เมื่อภพมีอยู่ ชาติจึงมี

ภพ คือ กรรมภพ

ชาติย่อมมีเพราะภพเป็นปัจจัย ...

ถ้ากรรมไม่มี การเกิดก็ไม่มี

เมื่ออะไรหนอมีอยู่ ภพจึงมี ภพย่อมมีเพราะอะไรเป็นปัจจัย

เมื่ออุปาทานมีอยู่ ภพจึงมี ภพย่อมมีเพราะอุปาทานเป็นปัจจัย ...

ที่มีกรรม มีการกระทำเป็นกุศลบ้าง เป็นอกุศลบ้าง จะเห็นได้ว่า เพราะยังมีความยึดมั่นอยู่ จึงมีการกระทำกรรมต่างๆ

เมื่ออะไรหนอมีอยู่ อุปาทานจึงมี อุปาทานย่อมมีเพราะอะไรเป็นปัจจัย

หาสาเหตุอีกว่า ทำไมจึงมีความยึดมั่นที่เป็นเหตุให้เกิดการกระทำต่างๆ

เมื่อตัณหามีอยู่ อุปาทานจึงมี อุปาทานย่อมมีเพราะตัณหาเป็นปัจจัย ...

เมื่ออะไรหนอมีอยู่ ตัณหาจึงมี ตัณหาย่อมมีเพราะอะไรเป็นปัจจัย

เคยคิดไหม โลภะมีมากทุกวันๆ โลภะในขณะนี้มีเพราะอะไรเป็นปัจจัย ท่านที่คล่องปฏิจจสมุปบาทตอบได้แน่ว่า ที่ตัณหามีเพราะอะไรเป็นปัจจัย แต่ท่านที่ยัง ไม่คล่องก็คงจะต้องนึก ซึ่งก็เป็นโอกาสที่จะพิจารณาความจริงว่า เพราะอะไรมี ตัณหาความติดข้อง ความเพลิดเพลิน ความต้องการจึงมี

เมื่อเวทนามีอยู่ ตัณหาจึงมี ตัณหาย่อมมีเพราะเวทนาเป็นปัจจัย ...

มีความรู้สึกที่เป็นสุข จึงได้มีความพอใจขวนขวายต้องการ หรือแม้ความรู้สึก ที่เป็นทุกข์ ถ้าไม่มีปัญญาเกิดขึ้นย่อมมีความอยากที่จะพ้นทุกข์ในขณะนั้น เพราะฉะนั้น ตัณหามีเพราะเวทนาเป็นปัจจัย

เมื่ออะไรหนอมีอยู่ เวทนาจึงมี เวทนาย่อมมีเพราะอะไรเป็นปัจจัย

เมื่อผัสสะมีอยู่ เวทนาจึงมี เวทนาย่อมมีเพราะผัสสะเป็นปัจจัย ...

บางคนก็ไปท่องเลย เพราะอยากจะให้คล่อง ซึ่งความจริงไม่ใช่เรื่องท่อง แต่จะต้องพิจารณาจนกระทั่งค่อยๆ เข้าใจขึ้นในขณะที่กำลังประสบกับไม่ว่าจะเป็นเวทนาอะไรก็ตาม หรือขณะที่มีความยินดีพอใจในสิ่งหนึ่งสิ่งใดเกิดขึ้น ย่อมมีการระลึกได้ ในขณะนั้น ไม่ใช่ไปท่องยาวเป็นปฏิจจสมุปบาทในขณะที่ความรู้สึกพอใจติดข้องเกิดขึ้น แต่สามารถพิจารณาระลึกได้จริงๆ ว่า ขณะนี้ที่กำลังพอใจเพราะอะไร

เมื่อผัสสะมีอยู่ เวทนาจึงมี เวทนาย่อมมีเพราะผัสสะเป็นปัจจัย ...

ในขณะนั้นพอใจอะไร พอใจสิ่งที่กำลังปรากฏทางตา ก็รู้ได้ว่าเพราะเห็น ถ้าไม่เห็น ความรู้สึกพอใจจะมีได้อย่างไร เพราะฉะนั้น ความรู้สึกพอใจติดข้องในสิ่งที่ปรากฏทางตาเพราะเห็นสิ่งที่ปรากฏทางตา เพราะมีจักขุสัมผัสสะทำให้จักขุวิญญาณเกิดขึ้นเห็น จึงเป็นปัจจัยให้มีความรู้สึกเป็นสุข ยินดีพอใจติดข้องเกิดขึ้น

เมื่ออะไรหนอมีอยู่ ผัสสะจึงมี ผัสสะย่อมมีเพราะอะไรเป็นปัจจัย

เมื่อสฬายตนะมีอยู่ ผัสสะจึงมี ผัสสะย่อมมีเพราะสฬายตนะเป็นปัจจัย ...

เพราะตา เพราะหู เพราะจมูก เพราะลิ้น เพราะกาย เพราะใจ เพราะฉะนั้น ก็กลับมาที่ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ ซึ่งเป็นแหล่งเกิดของสภาพธรรมทุกวันๆ ไม่ว่าจะเป็นขณะใดทั้งสิ้น จะไม่พ้นไปจากเหตุปัจจัยทั้งหมด

ข้อความต่อไปมีว่า

เมื่ออะไรหนอมีอยู่ สฬายตนะจึงมี สฬายตนะมีย่อมเพราะอะไรเป็นปัจจัย

เมื่อนามรูปมีอยู่ สฬายตนะจึงมี สฬายตนะย่อมมีเพราะนามรูปเป็นปัจจัย ...

เมื่ออะไรหนอมีอยู่ นามรูปจึงมี นามรูปย่อมมีเพราะอะไรเป็นปัจจัย

เมื่อวิญญาณมีอยู่ นามรูปจึงมี นามรูปย่อมมีเพราะวิญญาณเป็นปัจจัย ...

เท้าความไปถึงปฏิสนธิ คือ เพราะเกิดมาจึงต้องมีตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจเมื่อมีตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ ก็ต้องกระทบกับรูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ เมื่อกระทบแล้วก็มีความรู้สึก เมื่อมีความรู้สึกแล้วก็ทำให้เกิดความติดข้อง เมื่อมีความติดข้องก็มีความยึดมั่น เมื่อมีความยึดมั่นก็เป็นเหตุให้กระทำกรรมต่างๆ เมื่อมีกรรม ก็ต้องมีการเกิด เมื่อเกิดแล้วก็ต้องชราและสิ้นชีวิตลง

ข้อความต่อไปมีว่า

เมื่ออะไรหนอมีอยู่ วิญญาณจึงมี วิญญาณย่อมมีเพราะอะไรเป็นปัจจัย

เมื่อสังขารมีอยู่ วิญญาณจึงมี วิญญาณย่อมมีเพราะสังขารเป็นปัจจัย ...

เมื่ออะไรหนอมีอยู่ สังขารจึงมี สังขารย่อมมีเพราะอะไรเป็นปัจจัย

เมื่ออวิชชามีอยู่ สังขารจึงมี สังขารย่อมมีเพราะอวิชชาเป็นปัจจัย ...

ในขณะนี้ยังมีอวิชชาอยู่ เพราะฉะนั้น ยังมีปัจจัยของสังขาร ยังมีปัจจัยของวิญญาณ ยังมีปัจจัยของการเกิด ยังมีปัจจัยของการตาย ที่จะต้องวนเวียนไป นานมาแล้วแสนโกฏิกัปป์ ชาตินี้เป็นส่วนหนึ่ง และต่อไปอีกนานเป็นแสนโกฏิกัปป์ ตราบใดที่ยังไม่พ้นจากทุกข์ คือ ไม่สามารถออกจากสังสารวัฏฏ์ได้

สังยุตตนิกาย นิทานวรรค ปฏิปทาสูตร ข้อ ๑๙ และ ข้อ ๒๐ พระผู้มีพระภาคตรัสกับภิกษุทั้งหลายว่า ตั้งแต่อวิชชาเป็นปัจจัยแก่สังขาร และตลอดไปทั้งหมดซึ่งเป็นสังสารวัฏฏ์นั้น เป็นมิจฉาปฏิปทา เพราะว่าไม่ใช่หนทางที่จะออกจากสังสารวัฏฏ์ เพราะฉะนั้น ต้องเข้าใจความละเอียดจริงๆ ของหนทางผิดซึ่งทุกคนกำลังเดินอยู่ คือ หนทางที่ทำให้เกิดแล้วก็ตาย เกิดแล้วก็ตาย นั่นคือหนทางผิด เป็นมิจฉาปฏิปทา เพราะว่าไม่ใช่หนทางที่จะทำให้สิ้นสุดการเกิดและการตาย

ข้อความต่อไปใน อภิสมยสังยุต พุทธวรรค

พระผู้มีพระภาคตรัสต่อไปว่า

... ความเกิดขึ้นแห่งกองทุกข์ทั้งมวลนี้ ย่อมมีด้วยประการอย่างนี้

ดูกร ภิกษุทั้งหลาย จักษุ ญาณ ปัญญา วิชชา แสงสว่าง ได้บังเกิดขึ้น แก่เราในธรรมที่ไม่เคยได้ฟังมาก่อนว่า ฝ่ายข้างเกิด ฝ่ายข้างเกิด ดังนี้

ข้อ ๒๗

ดูกร ภิกษุทั้งหลาย เรานั้นได้มีความปริวิตกดังนี้ว่า เมื่ออะไรหนอไม่มี ชราและมรณะจึงไม่มี เพราะอะไรดับชราและมรณะจึงดับ

ดูกร ภิกษุทั้งหลาย เรานั้นเพราะกระทำไว้ในใจโดยแยบคาย จึงได้รู้ด้วยปัญญาว่า เมื่อชาติไม่มี ชราและมรณะจึงไม่มี เพราะชาติดับชราและมรณะจึงดับ ...

เมื่ออะไรหนอไม่มี ชาติจึงไม่มี เพราะอะไรดับชาติจึงดับ

เมื่อภพไม่มี ชาติจึงไม่มี เพราะภพดับชาติจึงดับ ...

เมื่ออะไรหนอไม่มี ภพจึงไม่มี เพราะอะไรดับภพจึงดับ

เมื่ออุปาทานไม่มี ภพจึงไม่มี เพราะอุปาทานดับภพจึงดับ ...

เมื่ออะไรหนอไม่มี อุปาทานจึงไม่มี เพราะอะไรดับอุปาทานจึงดับ

เมื่อตัณหาไม่มี อุปาทานจึงไม่มี เพราะตัณหาดับอุปาทานจึงดับ ...

เมื่ออะไรหนอไม่มี ตัณหาจึงไม่มี เพราะอะไรดับตัณหาจึงดับ

เมื่อเวทนาไม่มี ตัณหาจึงไม่มี เพราะเวทนาดับตัณหาจึงดับ ...

เมื่ออะไรหนอไม่มี เวทนาจึงไม่มี เพราะอะไรดับเวทนาจึงดับ

เมื่อผัสสะไม่มี เวทนาจึงไม่มี เพราะผัสสะดับเวทนาจึงดับ ...

ข้อความต่อไปโดยนัยเดียวกัน

... เพราะสฬายตนะดับ ผัสสะจึงดับ ...

... เพราะนามรูปดับ สฬายตนะจึงดับ ...

... เพราะวิญญาณดับ นามรูปจึงดับ ...

... เพราะสังขารดับ วิญญาณจึงดับ ...

... เพราะอวิชชาดับ สังขารจึงดับ …

... เพราะสังขารดับ วิญญาณจึงดับ ... ดังพรรณนามาฉะนี้ ...

ดูกร ภิกษุทั้งหลาย จักษุ ญาณ ปัญญา วิชชา แสงสว่าง ได้บังเกิดขึ้น แก่เราในธรรมที่ไม่เคยได้ฟังมาก่อนว่า ฝ่ายข้างดับ ฝ่ายข้างดับ ดังนี้

จบ มหาศักยมุนีโคตมสูตรที่ ๑๐

จบ พุทธวรรคที่ ๑

ซึ่งข้อความใน สังยุตตนิกาย นิทานวรรค ปฏิปทาสูตร ข้อ ๒๑ พระผู้มีพระภาคทรงแสดงแก่พระภิกษุทั้งหลายว่า เป็นสัมมาปฏิปทา การดับอกุศลทั้งหมด การดับอวิชชาเท่านั้น ที่เป็นสัมมาปฏิปทา นอกจากนั้นเป็นมิจฉาปฏิปทาทั้งนั้น

นี่เป็นธรรมส่วนละเอียดจริงๆ ที่จะรู้ว่า ทุกวันที่มีชีวิตอยู่ ปฏิปทา คือ ทางดำเนินของชีวิตของแต่ละคนเป็นมิจฉาหรือเป็นสัมมาขณะใด

ขณะที่เห็นแล้วก็ชอบ และมีความยึดมั่น มีการกระทำกรรมต่างๆ ซึ่งเป็นเหตุให้มีการเกิดอีก มีการแก่อีก มีการตายอีก ทั้งหมดเป็นมิจฉาปฏิปทา แต่ขณะใดซึ่งเป็นทางดับ ทางที่จะดับทั้งหมดเป็นสัมมาปฏิปทา

เพราะฉะนั้น วันหนึ่งๆ ทุกท่านก็รู้ได้ด้วยตัวเองว่า ขณะใดเป็นสัมมาปฏิปทา ขณะใดเป็นมิจฉาปฏิปทา และในวันหนึ่งๆ สัมมาปฏิปทามากหรือน้อย ถ้า มิจฉาปฏิปทายังมากกว่า การที่จะดับสังสารวัฏฏ์ก็ต้องนานกว่า ซึ่งเป็นเรื่องเฉพาะ ของแต่ละบุคคลที่จะรู้ได้ด้วยปัญญาของตนเองจริงๆ

ไม่ใช่ว่าไม่รู้อะไรเลยก็จะไปรู้แจ้งอริยสัจจธรรมเป็นพระอริยบุคคล และดับ ปัจจยาการทั้งหมดเหล่านี้ได้ แม้แต่เพียงความคิดชั่วขณะก็ยังต้องรู้ว่า ในขณะนั้น เป็นมิจฉาปฏิปทา หรือสัมมาปฏิปทา

ถ. ปฏิจจสมุปปาทฝ่ายนิโรธ คือ ฝ่ายดับ เป็นสัมมาปฏิปทา ยังไม่ถึงขั้นเป็นมรรค ใช่ไหม

สุ. ต้องถึง จึงจะดับได้ ไม่อย่างนั้นจะดับได้อย่างไร

ถ. รวมตลอดเป็นวิปัสสนาญาณจนถึงมรรคเลย

สุ. จนดับได้ ไม่ใช่นิดๆ หน่อยๆ แต่จนถึงดับได้ ดับนี่ไม่ใช่เรื่องง่ายเลย เวลานี้ทุกอย่างก็เกิดแล้วเพราะปัจจัย แต่เมื่อไม่รู้ปัจจัยเพราะมีอวิชชา จึงไม่สามารถเห็นปัจจัยเหล่านั้นได้ตามความเป็นจริง ก็ดับไม่ได้

ถ. สัมมาปฏิปทา ในทีนี้ก็เหมือนกับอริยมรรคองค์ ๘ ใช่ไหม

สุ. และหนทางปฏิบัติที่เริ่มปฏิบัติด้วย ในขณะที่คิดและสติระลึก และก็รู้ ในสภาพที่คิดว่า เป็นนามธรรมไม่ใช่เรา ขณะนั้นต้องเป็นฝ่ายดับ เพราะจะทำให้สามารถดับอวิชชาได้ ไม่อย่างนั้นไม่มีทางที่จะดับอวิชชาได้เลยถ้าขณะนี้สติไม่เกิด ไม่ระลึก ไม่รู้ลักษณะของสภาพธรรมที่กำลังปรากฏ

ถ. ทำไมในโลก ในชาตินี้ เกิดมาบางคนก็ยากจนข้นแค้น บางคนก็เป็นเศรษฐีมหาเศรษฐี ด้วยกรรมลิขิตหรือพรหมลิขิต หรือชาติปางก่อนสร้างไว้ ขอกราบเรียนถามเพื่อพุทธศาสนิกชนจะได้ทราบด้วย จะเป็นประโยชน์มาก

สุ. ขณะนี้ทุกคนเห็นเหมือนกัน มีสิ่งที่กำลังปรากฏทางตา คิดเหมือนกันหรือเปล่า แม้แต่เพียงความคิด คิดเหมือนกันหรือเปล่า ได้ยินเสียง ได้ยินคำต่างๆ ขณะนี้กำลังฟังพระธรรม และได้ยินเสียงเดียวกัน คิดเหมือนกันหรือเปล่า เข้าใจเรื่องเดียวกันหรือเปล่า มากน้อยเท่ากันหรือเปล่า

นี่ก็แสดงให้เห็นถึงความต่างกันของจิตและการสะสมมา ซึ่งเป็นปัจจัยทำให้ ทุกชีวิตแตกต่างกันไปโดยกรรมและการคิดนึกซึ่งเป็นเหตุให้เกิดกรรมนั้นๆ เมื่อความคิดต่างกัน กรรมก็ต้องต่างกัน เพราะฉะนั้น ผลของกรรมก็ต้องต่างกันด้วย

ถ. คนเราที่มีชีวิตอยู่ก็เกิดจากกรรม ใช่ไหม

สุ. ใช่

ถ. เหตุการณ์ข้างหน้าก็เกิดจากกรรมที่ได้กระทำมาแล้ว ใช่ไหม

สุ. ในกาลข้างหน้า ก็ต้องมีการเห็น การได้ยิน การได้กลิ่น การลิ้มรส การรู้สิ่งที่กระทบสัมผัส เป็นชีวิตประจำวัน ซึ่งเป็นผลของกรรม

ถ. ถ้าหมดกรรม ก็แสดงว่าไม่มีการเกิด คนตายไปก็วัดกันที่ผลของกรรม แสดงว่าหมดกรรมแล้ว

สุ. กรรมอื่นยังมีที่จะทำให้เกิด

ถ. เรื่องปฏิจจสมุปปาท ผมสงสัยมานานแล้วว่า อวิชชาที่เป็นปัจจัยให้เกิดสังขาร ถ้าเป็นอปุญญาภิสังขารไม่สงสัย เพราะว่าอวิชชาเป็นธรรมฝ่ายไม่ดี แต่ว่า เป็นปัจจัยให้เกิดปุญญาภิสังขารได้อย่างไร

สุ. แม้จะเป็นปุญญาภิสังขาร คือ กุศลขั้นทาน ขั้นศีล ขั้นสมถภาวนา ที่จะทำให้เกิดเป็นรูปพรหม อรูปพรหม ก็ยังเป็นสังสารวัฏฏ์ ยังไม่ออกจากทุกข์ ด้วยเหตุนี้ข้อความใน สังยุตตนิกาย นิทานวรรค ปฏิปทาสูตร พระผู้มีพระภาคจึงตรัสกับภิกษุทั้งหลายว่า ตราบใดที่อวิชชาเป็นปัจจัยแก่สังขาร ตราบนั้นก็เป็นปัจจัย ตลอดเรื่อยไปที่จะทำให้สังสารวัฏฏ์หมุนเวียนไป เป็นมิจฉาปฏิปทาทั้งหมด

ปฏิจจสมุปบาททั้งหมดเป็นมิจฉาปฏิปทา ซึ่งท่านที่สนใจในการปฏิบัติธรรม ควรที่จะพิจารณาศึกษาให้ละเอียด ให้เข้าใจจริงๆ ว่า อะไรเป็นการปฏิบัติถูก เป็นสัมมาปฏิบัติ และอะไรเป็นการปฏิบัติผิดซึ่งเป็นมิจฉาปฏิบัติ

---