ปัจจัยที่ ๑๗ -- ฌานปัจจัย

ซึ่งเมื่อได้กล่าวถึงเรื่องของปัจจัยต่างๆ  มาตลอด  จนกระทั่งถึงอินทริยปัจจัย  ซึ่งเป็นปัจจัยที่ ๑๖   ก็ได้กล่าวถึงเรื่องของจิต  เพราะเหตุว่าถ้าไม่กล่าวถึงเรื่องของจิต   ก็ไม่สามารถที่จะเข้าใจเรื่องของปัจจัยต่อไป  คือ  ฌานปัจจัย  ปัจจัยที่ ๑๗  และมัคคปัจจัย  ปัจจัยที่ ๑๘ ได้

เพราะฉะนั้นก็จะเห็นได้ว่า  สำหรับสภาพธรรมที่เป็นฌานปัจจัย  โดยองค์ธรรมแล้ว  ได้แก่  วิตกเจตสิก ๑  วิจารเจตสิก ๑   ปีติเจตสิก ๑  โสมนัสเวทนา ๑  โทมนัสเวทนา ๑  อุเบกขาเวทนา ๑  เอกัคคตาเจตสิก ๑   

ถ้ากล่าวโดยองค์ธรรม  ได้แก่เจตสิก ๕  แต่ถ้าแยกประเภทแล้ว  เป็น ๗  ที่เป็นฌานปัจจัย