ทุกข์มีมาก แต่ไม่รู้ว่าเป็นทุกข์ เพราะไม่ประจักษ์ในทุกขลักษณะ

ทรงเกียรติ   ทีนี้ก็ยังสงสัยต่อไปว่าอิริยาบถนี้ปิดบังทุกข์   ก็เวลานี้ผมยืนอยู่นี่   มีอะไรเป็นทุกข์  ผมนี้กำลังยืนอยู่นี้  ไม่มีทุกข์เลยนี่ครับ  ผมนี่สบายมาก

ท่านอาจารย์ ทุกข์มีมาก   แต่ไม่รู้เลย   เพราะเหตุว่าทุกข์ในที่นี้หมายถึงสภาพธรรมซึ่งเกิดขึ้นเพราะเหตุปัจจัยแล้วดับทันที   ไม่มีอายุยืนยาวพอที่จะยึดถือว่า เป็นเรา หรือพอที่จะยึดถือว่าเป็นสุข   เพราะเหตุว่าทุกท่านจะรู้สึกว่าเป็นสุข  ก็ต่อเมื่อสภาพธรรมนั้นยังคงอยู่   พอที่จะให้เป็นที่ตั้งของความสุขได้  ถ้ารู้ว่าสิ่งนั้นไม่ยั่งยืนเลย   แม้แต่ความสุข   ปรากฏเกิดขึ้นเพราะเหตุปัจจัยนิดเดียว   เล็กน้อยที่สุด   แล้วก็ไม่ใช่ของใคร   เพราะเหตุว่าไม่มีใครสามารถที่จะให้ความสุขนั้นเที่ยงอยู่ได้นาน  แม้ความสุขนั้นก็เกิดขึ้นแล้วก็ดับไปทันที   นี่ถึงจะประจักษ์ลักษณะที่เป็นทุกข์   แม้ของความรู้สึกที่เป็นสุขได้   

เพราะฉะนั้นที่กล่าวว่ายังไม่เป็นทุกข์เลยนี้   ก็เพราะเหตุว่ายังไม่ได้ประจักษ์ในทุกข ลักษณะ   เพราะฉะนั้นปัญญาจะต้องอบรม   แล้วก็ประจักษ์ในลักษณะที่เป็นทุกขลักษณะ   จึงจะรู้ว่าไม่ใช่ตัวตน   ไม่ใช่สัตว์  ไม่ใช่บุคคลได้

สภาพธรรมนั้นไม่ว่าจะเป็นนามธรรมหรือรูปธรรมชนิดหนึ่งชนิดใด   ซึ่งปรากฏทางหนึ่งทางใด ก็เพียงเกิดขึ้นแล้วก็ดับไปทันทีอย่างรวดเร็ว   นั่นคือทุกขลักษณะ