ถ้าสติไม่ระลึก ก็ไม่มีใครรู้ถึงอธิปติปัจจัย

ทรงเกียรติ   ขณะที่กำลังนั่งตั้งใจฟังธรรมขณะนี้ มีอะไรเป็นอธิบดี ?

ท่านอาจารย์ คนอื่นจะรู้ได้ไหม ?  ถามคนอื่นไม่ได้เลย  นอกจากสติจะเริ่มระลึกรู้ในขณะนั้น 

ทรง.   สติระลึกรู้ก็ยังไม่เห็นว่า มีอะไรเป็นอธิบดี

ท่านอาจารย์ เพราะฉะนั้นการที่จะเห็นว่า ไม่ใช่ตัวตน ไม่ใช่สัตว์ ไม่ใช่บุคคล ก็จะต้องมีปัญญาเพิ่มขึ้น จนสามารถที่จะรู้ชัดจริง ๆ ว่า สภาพธรรมแต่ละอย่างเพียงเกิดขึ้นเป็นปัจจัยแล้วก็ดับไป   แต่ถ้ายังไม่ประจักษ์ความเป็นปัจจัย ก็จะต้องเพียงรู้ว่า  ขณะนั้นไม่ใช่ตัวตน  เพราะเหตุว่าเป็นแต่เพียงลักษณะของนามธรรมชนิดนั้นหรือรูปธรรมชนิดนั้น  เท่านั้นก่อน  ต้องตามลำดับขั้นจริง ๆ

เพราะฉะนั้นการศึกษา ศึกษาสำหรับให้ถึงการที่จะบรรลุถึงความเป็นพระโสดาบันบุคคล   โดยการประจักษ์แจ้งจริง ๆ ว่า แม้ลักษณะของนามธรรมนั้น  ก็ปรากฏลักษณะซึ่งเป็นอธิบดี ไม่ใช่สัตว์ ไม่ใช่บุคคล ไม่ใช่ตัวตน เพราะเหตุว่าเป็นแต่เพียงปัจจัยหนึ่งซึ่งเกิดขึ้นในขณะนั้น

ทรง.   ก็ในขณะที่กำลังตั้งใจฟังธรรม  ก็คิดว่าต้องมีฉันทะเป็นอธิบดี  หรือมีวิริยะเป็นอธิบดี อันนี้คิดเอานะครับ  จะตรงหรือไม่ตรงก็ยังไม่แน่ใจ แต่ว่าขณะใดที่กำลังนั่งอยู่ แล้วจิตคิดไปถึงเรื่องอื่น ๆไม่ได้ฟังธรรม อาจารย์พูดอะไรก็ไม่ได้ใส่ใจ ไม่รู้เรื่อง ขณะนั้นก็จะไม่มีอธิบดีใช่ไหมครับ ?

ท่านอาจารย์ ค่ะ  เพราะเหตุว่าตามความเป็นจริงถึงแม้ว่าอธิปติปัจจัยจะมี ๔  แต่เวลาที่กระทำกิจเป็นอธิบดีนั้นเฉพาะอย่างเดียว คือ ถึงแม้ฉันทะจะเกิดร่วมกับวิริยะ  จะเกิดร่วมกับจิต จะเกิดร่วมกับปัญญา แต่ถ้าฉันทะเป็นอธิบดีแล้ว ธรรมอื่นเป็นอธิบดีไม่ได้ในขณะนั้น

เพราะฉะนั้นก็ต้องเป็นสภาพธรรมหนึ่งในสี่เท่านั้นที่เป็นอธิบดีแต่ละครั้ง  หรืออาจจะไม่ปรากฏว่าเป็นอธิบดีเลย  เพราะเหตุว่าเป็นจิตที่มีกำลังอ่อน  แต่เวลาที่เป็นอธิบดี แสดงว่ามีความพอใจปรากฏให้เห็นเป็นลักษณะที่เป็นหัวหน้า หรือมีวิริยะปรากฏให้เห็นความเพียร ขณะนั้นไม่ใช่เพราะความพอใจ ไม่ใช่เพราะฉันทะเป็นหัวหน้า แต่ขณะใดที่ไม่ปรากฏ ขณะนั้นก็ไม่ใช่ลักษณะของอธิปติปัจจัย แต่บางครั้งถึงแม้มี ก็ไม่รู้ เช่นเวลาที่ทุกท่านกำลังมีความสนุกเพลิดเพลิน   แล้วแต่ว่าอัธยาศัยของท่านสะสมมาที่จะพอใจในความสนุกประเภทใด ถ้าไม่ได้ระลึกรู้หรือว่า   ถ้าไม่ได้ฟังเรื่องของอธิปติปัจจัย จะไม่ทราบเลยว่า   ขณะนั้นมีสภาพธรรมหนึ่ง เกิดขึ้นเป็นอธิบดี   คือเป็นหัวหน้าในขณะนั้น บางท่านทำในสิ่งที่ท่านไม่ได้มีฉันทะ แต่ทำด้วยวิริยะ  เป็นอย่างนั้นบ้างไหม ?