ปัจฉาชาตปัจจัย
สำหรับปัจจัยที่คู่กับ “ปุเรชาตปัจจัย” คือ “ปัจฉาชาตปัจจัย”
ปัจฉา หมายความถึง หลัง หรือภายหลัง
ชาต แปลว่า เกิด
เพราะฉะนั้นปัจฉาชาตปัจจัย คือ สภาพธรรมซึ่งเป็นปัจจัยโดยเกิดภายหลังสภาพธรรมที่เป็นปัจจยุปบันน ซึ่งได้แก่นามธรรม คือ จิตและเจตสิกที่เกิดหลัง ๆ แม้จะเกิดหลังรูปซึ่งเกิดก่อน แต่ว่าจิตซึ่งเกิดหลัง ๆ ก็เป็นปัจฉาชาตปัจจัย เป็นปัจจัยแก่รูปนั้น โดยการอุปถัมภ์รูปนั้น แต่ว่าโดยการเกิดภายหลังรูปนั้น เพราะเหตุว่า ปัจจัยมี ๒ อย่าง คือ ปัจจัยที่ทำให้สภาพธรรมอื่นเกิดขึ้น สภาพธรรมที่เกิดเพราะปัจจัยนั้นชื่อว่า “ปัจจยุปบันน”
เพราะฉะนั้น ปัจจัย ทำให้ ปัจจยุปบันน เกิดขึ้น อย่างหนึ่ง
อีกอย่างหนึ่ง คือ ปัจจัยไม่ได้ทำให้ปัจจยุปบันนเกิด แต่ “อุปถัมภ์” ปัจจยุปบันน
เพราะฉะนั้น รูปที่ร่างกาย ซึ่งเกิดก่อน และจิตดวงหลัง ๆ ซึ่งเกิด ทุกดวงเป็นปัจจัย โดยอุปถัมภ์รูปนั้น โดยที่รูปนั้นเกิดก่อนจิต เพราะฉะนั้นจึงเป็นปัจจัยแก่รูปที่เกิดก่อน โดยเป็นปัจฉาชาตปัจจัย
นี่คือชีวิตประจำวันในวันหนึ่ง ๆ รูปกับนามที่ร่างกายนี้ไม่ได้แยกกัน รูปใดมีสมุฏฐานใดเป็นปัจจัยทำให้เกิดขึ้น ก็เกิด แต่เพราะเหตุว่ามีจิตเกิดที่ร่างกายนั้นด้วยสัมพันธ์เกี่ยวข้องกัน เพราะฉะนั้นจิตที่เกิดภายหลัง แม้ว่าจะเกิดภายหลังรูป ก็อุปถัมภ์รูปนั้นให้เป็นรูปที่ทรงอยู่ ตั้งอยู่ มีชีวิตอยู่ โดยเกิดภายหลังรูปนั้น จึงเป็นปัจฉาชาตปัจจัย