ปัญญารู้สิ่งที่มีจริงที่กำลังปรากฏ
ปัญญา คือความเข้าใจถูกในลักษณะของสภาพธรรมที่กำลังปรากฏ ทำไมพุทธศาสนิกชนต้องฟังพระธรรม เพราะพระผู้มีพระภาคทรงแสดงพระธรรมคือเรื่องของสิ่งที่มีจริงๆ ในขณะนี้ ให้คนฟังเกิดความเข้าใจที่ถูกต้อง ให้มีความเข้าใจในสิ่งที่กำลังปรากฏ ต้องเข้าใจว่าปัญญาคือขณะที่กำลังฟังขณะนี้ เข้าใจขึ้นบ้างหรือยังในเรื่องของสภาพธรรมที่มีจริงๆ ทางตา ทางหู ทางจมูก ทางลิ้น ทางกาย ทางใจ ถ้ายังไม่เข้าใจ ปัญญาก็ยังไม่เกิด
แล้วจะทำอย่างไร ก็ต้องฟังอีก ฟังแล้วก็ต้องคิด แล้วก็ต้องพิจารณาด้วย เพราะเหตุว่าบางครั้งมีการฟังจริง แต่ไม่ได้คิดตามที่ได้ฟังเลย ฟังเท่านั้น ใครถามก็อาจจะบางทีตอบไม่ได้เลยว่าฟังเรื่องอะไร แต่ว่าถ้าฟังแล้ว พิจารณาแล้ว เข้าใจขึ้นบ้างว่าวันนี้พูดถึงเรื่องสภาพของจิตใจ พูดถึงเรื่องปัญญา ซึ่งเป็นสิ่งที่รู้สิ่งที่กำลังปรากฏ และทุกอย่างไม่ใช่ตัวตน สภาพธรรมเกิดขึ้นแล้วก็ดับไป ถ้ามีความเข้าใจเกิดขึ้นทีละเล็กทีละน้อย เป็นสังขารขันธ์ อย่างที่เราเคยพูดว่าขันธ์ ๕ ได้แก่รูปขันธ์ เวทนาขันธ์ สัญญาขันธ์ สังขารขันธ์ วิญญาณขันธ์ ไม่มีตัวเราเลย มีแต่สภาพธรรมซึ่งแยกไปตามความยึดถือ ตามความติดข้อง เพราะฉะนั้น สังขารขันธ์ก็คือความเข้าใจในขณะนี้ จะปรุงแต่งให้มีความเข้าใจขณะต่อไปเพิ่มขึ้นๆ
เพราะฉะนั้น "การปฏิบัติธรรม" หมายความถึง การอบรมเจริญปัญญา ซึ่งยังไม่เกิดให้เกิดขึ้น แล้วก็ให้เพิ่มขึ้น ให้มีมากขึ้น และปัญญานั้นไม่ใช่รู้อย่างอื่นเลย รู้สิ่งที่กำลังปรากฏจริงๆ เพราะฉะนั้นไม่ต้องไปไหน อยู่ที่นี่ มีธรรมกำลังปรากฏ แล้วก็มีความเข้าใจในสิ่งที่กำลังปรากฏหรือยัง ถ้าไม่มีความเข้าใจก็เริ่มฟัง เริ่มพิจารณา แล้วไม่ต้องทำอะไรเลย เพราะเหตุว่าสภาพธรรมเกิดขึ้นเพราะเหตุปัจจัย เมื่อมีความเข้าใจแล้ว ก็จะมีการระลึกรู้สิ่งที่กำลังปรากฏ แล้วก็พิจารณาจนกระทั่งมีความเข้าใจถูกต้องเพิ่มขึ้น นี่คือ จิรกาลภาวนา ซึ่งมีในพระไตรปิฎก
การอบรมเจริญปัญญาต้องเป็นเรื่องยาว ต้องเป็นเรื่องนาน ต้องเป็นเรื่องละเอียด เพราะเหตุว่าเป็นปัญญาที่รู้สิ่งที่มีจริงๆ ที่กำลังปรากฏในขณะนี้ ตามที่พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าได้ทรงตรัสรู้แล้ว พระองค์ตรัสรู้ว่าสภาพธรรมขณะนี้กำลังเกิดดับ ท่านพระอัญญาโกณฑัญญะซึ่งเป็นพระสาวกรูปแรก ก็ได้รู้ตามความเป็นจริงในขณะที่ได้ฟังพระเทศนาจบลงว่าสภาพธรรมขณะนี้เกิดแล้วดับจริงๆ ขณะนั้นจะเป็นหนทางที่จะทำให้รู้แจ้งอริยสัจจธรรมได้ แต่ถ้าไม่ใช่ปัญญาอย่างนี้ ก็เป็นตัวตนซึ่งไปทำ โดยการที่ไม่ฟังพระธรรมให้เข้าใจว่าการตรัสรู้ที่พระผู้มีพระภาคทรงแสดงนั้น และให้บุคคลทั้งหลายได้อบรมเจริญปัญญาตาม ก็คือรู้สิ่งที่กำลังปรากฏ