เรื่องของมโนทวาร

ทางที่จิตจะเกิดขึ้นรู้อารมณ์มี ๖ ทางตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ แต่ขณะที่นอนหลับสนิท จิตรู้อารมณ์โดยไม่อาศัยทวารทั้ง ๖ ขณะที่เป็นปฏิสนธิจิต ภวังคจิต จุติจิต ไม่ได้อาศัยทวารหนึ่งทวารใดเกิดขึ้นรู้อารมณ์เลย ขณะที่ไม่เห็น ไม่ได้ยิน ไม่ได้กลิ่น ไม่ลิ้มรส ไม่รู้สิ่งที่กระทบสัมผัส นึกคิดขึ้นมาเอง ขณะนั้นอาศัยใจเป็นทวาร ได้แก่ ภวังคุปัจเฉท ซึ่งเป็นกระแสภวังค์ ดวงสุดท้ายนั่นเอง เป็นมโนทวารทางใจ

รับฟัง ...

เรื่องของมโนทวาร

คำถามเรื่องของมโนทวาร คือ ถ้ากล่าวถึงมโนทวาร โดยนัยของทวาร ๖ เพราะว่าทางที่จิตจะเกิดขึ้นรู้อารมณ์มี ๖ ทาง ตา ๑ หู ๑ จมูก ๑ ลิ้น ๑ กาย ๑ ใจ ๑ แต่ขณะที่นอนหลับสนิท จิตรู้อารมณ์โดยไม่อาศัยทวารทั้ง ๖ เลย

ขณะที่เป็นปฏิสนธิจิต ภวังคจิต จุติจิต ไม่ได้อาศัยทวารหนึ่งทวารใดเกิดขึ้น รู้อารมณ์เลย เพราะฉะนั้น ขณะที่เห็นอาศัยตาเป็นทวาร ขณะที่ได้ยินอาศัยหู เป็นทวาร ขณะที่ได้กลิ่นอาศัยจมูกเป็นทวาร ขณะที่ลิ้มรสอาศัยลิ้นเป็นทวาร ขณะที่ รู้สิ่งที่กระทบสัมผัสอาศัยกายเป็นทวาร ขณะที่ไม่เห็น ไม่ได้ยิน ไม่ได้กลิ่น ไม่ลิ้มรส ไม่รู้สิ่งที่กระทบสัมผัส นึกคิดขึ้นมาเอง ขณะนั้นอาศัยใจเป็นทวาร เพราะว่าที่จะให้มีใจเป็นภวังค์อยู่เรื่อยๆ เป็นสิ่งที่เป็นไปไม่ได้

สิ่งที่เคยเห็น เคยได้ยิน เคยพอใจ ไม่พอใจ จะเป็นการสะสมที่เป็นอารมณ์ ที่ทำให้จิตรำพึงถึง นึกถึง คิดถึง เพราะฉะนั้น ในขณะที่ความคิดถึงสิ่งหนึ่งสิ่งใด เรื่องหนึ่งเรื่องใดเกิดขึ้น ให้ทราบว่า ในขณะนั้นจิตรู้อารมณ์โดยอาศัยใจนั่นเอง เป็นทวาร

จิตเกิดขึ้นทีละขณะ เปรียบเทียบให้เห็นชัด คือ ขณะที่กำลังหลับสนิท ภวังคจิตเกิดดับสืบต่อกันดำรงความเป็นบุคคลนั้น ภวังคจิตไม่รู้อารมณ์ของโลกนี้ ทางตา ทางหู ทางจมูก ทางลิ้น ทางกาย ทางใจใดๆ ทั้งสิ้น แต่เวลาที่เกิดคิดนึกขึ้น ภวังค์ไหวตามอารมณ์ที่จะคิดนึก เพราะว่าอารมณ์นั้นต้องกระทบใจตามการที่เคยเห็น เคยได้ยิน เคยได้กลิ่น เคยลิ้มรส เคยกระทบสัมผัส

ท่านที่มีความกังวลมากๆ ก่อนจะนอนก็ยังคิดถึงเรื่องที่กังวลอยู่ และทันทีที่ตื่น คิดถึงเรื่องอะไร ก็ยังต้องคิดถึงเรื่องที่กังวลนั้นแหละ ถ้าเป็นเรื่องต้องกังวลมากๆ จะเห็นได้เลยว่า ก่อนหลับก็คิดถึงเรื่องนั้น เมื่อตื่นก็ยังต้องหมกมุ่นครุ่นคิดถึงเรื่องนั้น เพราะฉะนั้น จะเห็นได้ว่า อารมณ์นั้นเป็นอารมณ์ที่เป็นปัจจัยที่ให้ภวังคจิตไหว และเมื่อภวังคจิตไหวและดับไปแล้ว ภวังคุปัจเฉทก็เกิดต่อ เป็นกระแสภวังค์ดวงสุดท้าย และเมื่อภวังคุปัจเฉทดับแล้ว วิถีจิตต้องเกิด แต่เมื่อไม่ใช่สีกระทบตา ไม่ใช่เสียงกระทบหู ไม่ใช่กลิ่นกระทบจมูก ไม่ใช่รสกระทบลิ้น ไม่ใช่เย็น ร้อน อ่อน แข็งที่กระทบกาย ขณะนั้นเป็นการกระทบทางใจ เพราะฉะนั้น มโนทวาราวัชชนจิตก็คิดถึงอารมณ์นั้นหรือเรื่องนั้น แต่ยังไม่เป็นชวนวิถี ยังไม่เป็นโลภะ ยังไม่เป็นโทสะ ยังไม่เป็นกุศลใดๆ ทั้งสิ้น เพียงแต่นึกถึงเท่านั้นและก็ดับ เมื่อมโนทวาราวัชชนจิตดับแล้ว จึงเป็นการคิดนึกเรื่องนั้นด้วยโลภะ หรือด้วยโทสะ หรือด้วยโมหะ หรือด้วยกุศลจิต

เพราะฉะนั้น มโนทวารทางใจ ได้แก่ ภวังคุปัจเฉท ซึ่งเป็นกระแสภวังค์ ดวงสุดท้ายนั่นเอง ซึ่งถ้าภวังคุปัจเฉทไม่เกิดและดับไป มโนทวาราวัชชนะซึ่งเป็นวิถีจิตจะนึกถึงเรื่องนั้นไม่ได้เลย และที่วันหนึ่งๆ ไม่ว่าจะคิดถึงเรื่องอะไรขึ้นมา ให้ทราบว่า ก่อนคิดถึงเรื่องนั้นต้องเป็นภวังค์ เมื่อภวังคจลนะดับแล้ว ภวังคุปัจเฉทเกิดต่อ ซึ่ง ภวังคุปัจเฉทนั่นเองเป็นมโนทวารเพื่อที่จะให้วิถีจิต คือ มโนทวาราวัชชนจิต นึกถึงเรื่องนั้นได้ เมื่อมโนทวาราวัชชนจิตดับ การนึกถึงเรื่องนั้นก็นึกด้วยโลภมูลจิต หรือด้วยโทสมูลจิต หรือด้วยกุศลจิต

ถ. มโนทวาราวัชชนจิตที่เป็นชาติกิริยา ขณะที่ไปตัดสินทำโวฏฐัพพนะทางปัญจทวาร ที่ตัดสินดีหรือไม่ดี ขณะนั้นชื่อว่าสั่งสมสันดานของตนหรือเปล่า

สุ. สั่งสมขณะที่เป็นชวนจิต

ถ. ปุพเพกตปุญญตา บุญที่เคยสั่งสมไว้ในแต่ปางก่อนก็อยู่ที่ชวนะ

สุ. ถูกต้อง

ถ. กิริยาที่ตัดสินว่า ดี ไม่ดี ไม่ได้อยู่ที่การสั่งสมหรือ

สุ. การที่จะตัดสิน ไม่ได้มีอำนาจพิเศษเฉพาะมโนทวาราวัชชนะที่จะ ทำได้ตามใจชอบ แต่ในวิถีวาระหนึ่งๆ ที่เกิดขึ้นเห็นอารมณ์ ไม่สามารถจะยับยั้ง ชวนจิตได้ เช่น ขณะที่ปัญจทวาราวัชชนจิตเกิดขึ้นเป็นวิถีจิตแรก รู้ว่าอารมณ์กระทบกับจักขุปสาท ขณะนั้นยังไม่เห็น เพราะฉะนั้น ขณะนั้นจะเป็นกุศลหรืออกุศลไม่ได้ เป็นเพียงกิริยาจิต เมื่อปัญจทวาราวัชชนจิตดับไปแล้ว กุศลจิตและอกุศลจิตก็ยัง เกิดไม่ได้เพราะว่ายังไม่เห็น ในเมื่อรูปารมณ์กระทบกับจักขุปสาทเป็นปัจจัยให้ วิถีจิตแรก คือ ปัญจทวาราวัชชนจิตเกิดขึ้น เพียงรู้ว่าอารมณ์กระทบ แต่ยังไม่เห็น จึงยังไม่เป็นกุศลหรืออกุศล เมื่อปัญจทวาราวัชชนจิตดับแล้ว ขณะที่เป็นจักขุวิญญาณชั่วขณะเดียวที่เห็น ขณะนั้นก็ไม่ใช่กุศลหรืออกุศล เพราะเป็นวิบากจิตที่จะต้องเห็น สิ่งที่ดีเมื่อเป็นกุศลวิบาก หรือเห็นสิ่งที่ไม่ดีเมื่อเป็นอกุศลวิบาก

เมื่อจักขุวิญญาณดับไปแล้ว กุศลจิตและอกุศลจิตก็ยังเกิดทันทีไม่ได้เพราะว่าสัมปฏิจฉันนจิตต้องเกิดรับอารมณ์นั้นสืบต่อโดยอนันตรปัจจัย เป็นจิตแต่ละประเภท ซึ่งต้องเกิดสืบต่อกันว่า เมื่อปัญจทวาราวัชชนจิตดับไปแล้วจิตอื่นเกิดไม่ได้ นอกจากทวิปัญจวิญญาณดวงหนึ่งดวงใดใน ๑๐ ดวง และเมื่อทวิปัญจวิญญาณดวงหนึ่ง ดวงใดใน ๑๐ ดวงดับไปแล้ว จิตดวงนั้นเป็นอนันตรปัจจัยและสมนันตรปัจจัยว่า จิตที่เกิดต่อต้องเป็นสัมปฏิจฉันนะ จะเป็นกุศลและอกุศลทันทีไม่ได้ เมื่อ สัมปฏิจฉันนจิตดับไปแล้ว สัมปฏิจฉันนจิตเป็นอนันตรปัจจัยและสมนันตรปัจจัย ให้สันตีรณจิตเกิดต่อ กุศลจิตและอกุศลจิตก็ยังเกิดไม่ได้ เมื่อสันตีรณจิตดับไป สันตีรณจิตเป็นอนันตรปัจจัยและสมนันตรปัจจัยให้โวฏฐัพพนจิตเกิดต่อ ซึ่งได้แก่ มโนทวาราวัชชนจิตนั่นเอง แต่ทำกิจโวฏฐัพพนะทางปัญจทวาร โดยกระทำกิจ กำหนด กระทำทางให้กุศลจิตหรืออกุศลจิตเกิด

เพราะฉะนั้น มโนทวาราวัชชนจิตที่ทำโวฏฐัพพนกิจ ไม่มีอำนาจพิเศษอะไร แต่เป็นปัจจยุปบันธรรมของสันตีรณจิต ซึ่งเมื่อสันตีรณจิตดับแล้วจิตนี้ต้องเกิด ก่อนกุศลหรืออกุศลเท่านั้นเอง โดยฐานะที่จิตนี้ต้องเกิดก่อนกุศลหรืออกุศล จึงเป็น จิตที่กระทำทาง หรือเป็นจิตที่ทำให้กุศลจิตหรืออกุศลจิตเกิดต่อตามการสะสม

ถ้าสันตีรณจิตดับไป จะให้กุศลจิตหรืออกุศลจิตเกิดต่อทันทีไม่ได้ ยังไม่ใช่ฐานะ ยังไม่ใช่กิจของจิตนี้ที่จะเกิดต่อจากสันตีรณะ แต่จิตที่จะเกิดต่อจากสันตีรณจิตต้องเป็นโวฏฐัพพนจิตเท่านั้นที่จะกระทำกิจนี้ก่อน ตามฐานะ แต่ไม่ใช่อำนาจสิทธิขาด

ต้องเข้าใจด้วยว่า จิตแต่ละขณะเกิดขึ้นกระทำกิจชั่วขณะหนึ่งๆ ตามสภาพ ตามฐานะ ตามโอกาสของจิตนั้นๆ โดยความไม่ใช่ตัวตน ไม่ใช่สัตว์ ไม่ใช่บุคคล แม้แต่กุศลจิตอยากจะให้เกิดก็ยังเกิดไม่ได้ถ้าไม่มีการสะสมมา และเมื่อสะสมมาแล้วจะให้เกิดก่อนโวฏฐัพพนจิตก็ไม่ได้ ไม่ใช่ฐานะที่จะเกิดก่อนโวฏฐัพพนจิต แต่ต้องเกิดหลังจากที่โวฏฐัพพนจิตดับไปทางปัญจทวาร ไม่ว่าจะเป็นทางตา หรือทางหู ทางจมูก ทางลิ้น ทางกาย ซึ่งเล็กน้อยจริงๆ เพราะว่าหลังจากที่ทางปัญจทวารทวารหนึ่ง ทวารใดดับไปแล้ว ทางมโนทวารจะคิดถึงสิ่งที่ปรากฏ เป็นเรื่องเป็นราวต่างๆ มากมาย โดยที่ลืมสีที่ปรากฏทางตา กลายเป็นคน กลายเป็นวัตถุเป็นสิ่งต่างๆ นึกถึงแต่เรื่องของคนที่เห็น หรือสิ่งที่เห็น ส่วนทางหู แทนที่จะรู้ว่าเป็นแต่เพียงเสียงที่กระทบกับ โสตปสาทและดับไป ก็กลายเป็นเรื่องราวต่างๆ ทำให้หมกมุ่นครุ่นคิดในเรื่องที่ได้ยิน

เพราะฉะนั้น ถ้าเป็นผู้ที่มีปกติเจริญสติปัฏฐาน จะสามารถแยกทางปัญจทวารกับทางมโนทวารและรู้ตามความเป็นจริงว่า ทางมโนทวารเป็นเรื่องของความคิดนึก เรื่องของอารมณ์ที่ปรากฏทางปัญจทวารทั้งสิ้น เป็นแต่เพียงเรื่อง ซึ่งถ้ารู้อย่างนี้จริงๆ สติปัฏฐานก็จะหันกลับมาระลึกรู้ลักษณะของปรมัตถธรรม เพราะรู้ว่าตามความ เป็นจริงแล้ว เรื่องราวต่างๆ ไม่มี แต่ปรมัตถธรรมนั้นเองที่เกิดขึ้นและดับไปที่จะให้รู้ว่า ไม่ใช่สัตว์ ไม่ใช่บุคคล ไม่ใช่ตัวตน

ทางที่จะละคลายความยึดมั่นในความเห็นว่า มีสัตว์ มีบุคคล มีตัวตน ก็โดยการระลึกได้ว่า สภาพปรมัตถธรรมเพียงปรากฏทางตาบ้าง ทางหูบ้าง ทางจมูกบ้าง ทางลิ้นบ้าง ทางกายบ้าง โดยไม่ได้มีเรื่องราวต่างๆ มาปะปน ถ้าคิดถึงเรื่องหนึ่งเรื่องใดก็ให้ทราบว่า ขณะนั้นไม่ใช่การรู้ลักษณะของปรมัตถธรรมซึ่งเกิดแล้วดับแล้ว เพราะฉะนั้น ทุกคนอยู่ในโลกของสมมติบัญญัติของสิ่งที่เพียงปรากฏ สั้นๆ และก็ดับไปอย่างรวดเร็ว คงเหลือแต่ความทรงจำกับเรื่องราวต่างๆ

การอบรมเจริญสติปัฏฐาน จะทำให้เข้าใจลักษณะของสภาพธรรมที่เป็น ปรมัตถธรรมได้ถูกต้อง ถ้ายังแยกไม่ได้ ก็ยังคงเป็นโลกของสมมติบัญญัติอยู่ และไม่สามารถประจักษ์การเกิดขึ้นและดับไป ความไม่ใช่ตัวตน ไม่ใช่สัตว์ ไม่ใช่บุคคลได้ [ตอนที่ 1605]