[คำที่ ๗๒] อปจายน

ภาษาบาลี ๑ คำ คติธรรมประจำสัปดาห์  “อปจายน”

คำว่า อปจายน (อ่านว่า อะ - ปะ - จา - ยะ - นะ) เป็นคำภาษาบาลีโดยตรง แปลว่า  ความอ่อนน้อม แสดงให้เข้าใจถึงความเป็นจริงของสภาพธรรมที่เป็นกุศลธรรม เกิดขึ้นทำกิจหน้าที่ อ่อนน้อม อ่อนโยน ทั้งทางกาย ทางวาจา และทางใจ ด้วยจิตที่เป็นกุศล เป็นไปเพื่อขัดเกลากิเลส คือความแข็งกระด้าง ความมีมานะ เป็นต้น ข้อความที่แสดงถึงความอ่อนน้อม จากปรมัตถทีปนี อรรถกถา ขุททนิกาย อิติวุตตกะ ปุญญกิริยาวัตถุสูตร มีว่า 

“บุญกิริยาวัตถุที่สำเร็จด้วยความอ่อนน้อม พึงทราบด้วยสามารถแห่งการเห็นภิกษุผู้มีพรรษาแก่กว่า แล้วต้อนรับ รับบาตรและจีวร      กราบไหว้ และหลีกทางให้ เป็นต้น”

ความอ่อนน้อม ความประพฤติอ่อนน้อม เป็นธรรมฝ่ายดีที่ควรอบรมเจริญ ไม่จำกัดว่าจะเป็นวัยใด เพศใด เป็นธรรมที่เป็นไปเพื่อขัดเกลากิเลสโดยเฉพาะในส่วนที่เป็น มานะ (ความถือตัว) จึงควรอย่างยิ่งที่จะเป็นผู้อ่อนน้อม เหมือนอย่างท่านพระสารีบุตรเถระ พระอัครสาวกผู้เลิศด้วยปัญญา เป็นถึงพระอัครสาวก แต่ท่านก็มีความรู้สึกว่าตัวท่านเหมือนโคเขาขาด ไม่มีพิษมีภัยกับใคร เหมือนผ้าเช็ดธุลี ที่สามารถเช็ดได้ทุกสิ่งทุกอย่าง เหมือนเด็กจัณฑาลที่ เข้าไปสู่บ้านหรือนิคมต่างๆ ย่อมมีความอ่อนน้อมถ่อมตนเจียมตัวเป็นอย่างยิ่ง      

พระธรรมที่พระสัมมาสัมพุทธเจ้าทรงแสดง แสดงถึงสิ่งที่มีจริง เพื่อให้เข้าใจสิ่งที่มีจริงทุกอย่างตามความเป็นจริง ควรที่จะได้พิจารณาว่า  ขณะใดที่ท่านมีมานะ คือ ขณะที่ไม่อ่อนน้อมต่อผู้ที่ควรอ่อนน้อม วันหนึ่งๆ เป็นอย่างนี้หรือไม่ ในขณะที่ควรจะแสดงความนอบน้อมต่อผู้ที่ควรนอบน้อม แต่จิตใจในขณะนั้นกระด้าง หรือมีความสำคัญตนเกิดขึ้นจึงไม่นอบน้อม ต่อบุคคลที่ควรนอบน้อม ถ้าสติเกิดจะรู้ได้จริงๆ ว่า ขณะนั้น เป็นกิเลสเป็นอกุศลธรรม เป็นสิ่งที่ควรละให้เบาบาง ถ้าขณะนั้นรู้สภาพธรรมตามความเป็นจริง ว่าไม่มีเรา ไม่มีเขา ไม่มีใคร เป็นแต่เพียงสภาพของนามธรรม และรูปธรรม ที่กำลังปรากฏขณะนั้นท่านก็จะละคลายความสำคัญตน และจากจิตใจที่หยาบกระด้าง ก็จะอ่อนโยนได้ ขณะนั้นเป็นกุศลจิต เป็นจิตที่ดีงาม

สำหรับเรื่องของความอ่อนน้อม ควรที่จะได้ศึกษาพระสูตรเพิ่มเติม คือ ใน อังคุตตรนิกาย ติกนิบาต วันทนาสูตร พระสัมมาสัมพุทธเจ้าทรงแสดงการไหว้ซึ่งเป็นการอ่อนน้อม นอบน้อม ไว้ ๓ ประการ คือ ไหว้ทางกาย ๑  ไหว้ทางวาจา ๑ ไหว้ทางใจ ๑

การไหว้ที่เกิดขึ้นเป็นไปนั้น ขณะนั้นเป็นการอ่อนน้อมที่เกิดขึ้น บางท่านแสดงทางกาย ไม่แข็งกระด้าง บางท่านแสดงทางวาจาโดยกล่าววาจาที่อ่อนน้อมอ่อนโยนในขณะนั้น คือ  จิตปราศจากมานะ  บางครั้งท่านอาจจะไม่ได้แสดงความอ่อนน้อมทางกาย หรือทางวาจา แต่จิตใจซึ่งเห็นความเสมอกันของนามธรรมและรูปธรรม ไม่มีช่องว่างระหว่างบุคคลต่างๆ เลย เพราะว่าได้ระลึกรู้ลักษณะของสภาพธรรม ตามความเป็นจริง ขณะนั้นก็เป็นความอ่อนน้อมทางใจในทุกคนที่ท่านได้พบเห็น เพราะฉะนั้น ในขณะนั้น ก็เป็นการอบรมเจริญกุศล คือ การขัดเกลามานะ ความสำคัญตน ให้เบาบางลง แต่ก็ไม่ควรประมาทอกุศล เพราะไม่นาน พอถึงขณะอื่น ความยกตน  ความสำคัญตน   ก็เกิดได้อีก ตราบใดที่ยังไม่ได้ดับมานะได้อย่างเด็ดขาดถึงความเป็นพระอรหันต์ 

เมื่อกล่าวโดยสรุปแล้ว อปจายนะ คือ ความอ่อนน้อม อ่อนโยน เป็นการขัดเกลากิเลสซึ่งเป็นสภาพธรรมที่ไม่ดีงามให้เบาบาง และการขัดเกลากิเลส ให้เบาบางลงนั้น ควรที่จะเจริญ สะสมได้ทุกโอกาส เท่าที่มีปัจจัยให้สามารถที่จะกระทำได้ เพราะมิฉะนั้นแล้ว ก็จะเป็นโอกาสของการสะสมธรรมทางฝ่ายอกุศล. 

อ่านคำอื่นๆ คลิกที่นี่ ... บาลี ๑ คำ