ความจริงแห่งชีวิต [131] เจตนาเจตสิก เป็น อภิสังขาร เป็น สภาพธรรมที่ปรุงแต่งอย่างยิ่ง
ขอนอบน้อมแด่พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าพระองค์นั้น
จิตต่างกันโดยประเภทของสังขาร คือ เป็นอสังขาริก หรือสสังขาริก
คำว่า สังขาร ในพระไตรปิฎกมีความหมายหลายนัย คือ
สังขารธรรม ๑
สังขารขันธ์ ๑
อภิสังขาร ๑
อสังขาริก และสสังขาริก ๑
สังขารธรรม คือ สภาพธรรมที่เกิดขึ้นเพราะปัจจัยปรุงแต่ง เมื่อเกิดขึ้นแล้วก็ดับไป สังขารธรรมทั้งหลายไม่เที่ยง เกิดขึ้นเพียงชั่วขณะที่เล็กน้อยที่สุดแล้วก็ดับไปหมดสิ้น
สังขารธรรม ได้แก่ จิต เจตสิก และรูป
ปรมัตถธรรม มี ๔ คือ จิต เจตสิก รูป นิพพาน ปรมัตถธรรม ๓ คือ จิต เจตสิก รูป เป็นสังขารธรรม มีปัจจัยปรุงแต่งให้เกิดขึ้น และตั้งอยู่ชั่วขณะที่สั้นมากแล้วก็ดับไป นิพพานไม่มีปัจจัยปรุงแต่ง นิพพานจึงเป็นสภาพธรรมที่ไม่เกิดดับ นิพพานเป็นวิสังขารธรรม
สังขารธรรม ๓ คือ จิต เจตสิก รูป จำแนกเป็น ขันธ์ ๕ คือ
รูปทุกรูป เป็น รูปขันธ์
เวทนาเจตสิก ๑ ดวง เป็น เวทนาขันธ์
สัญญาเจตสิก ๑ ดวง เป็น สัญญาขันธ์
เจตสิกที่เหลือ ๕๐ ดวง เป็น สังขารขันธ์
จิตทุกดวง เป็น วิญญาณขันธ์
ฉะนั้น สังขารขันธ์ ได้แก่ เจตสิก ๕๐ ดวง เว้นเวทนาเจตสิก และสัญญาเจตสิก ส่วนสังขารธรรม ได้แก่ จิตทั้งหมด ๘๙ ดวง เจตสิกทั้งหมด ๕๒ ดวง รูปทั้งหมด ๒๘ รูป
ความหมายของสังขารธรรมกว้างกว่าสังขารขันธ์ เพราะจิต เจตสิก รูป เป็นสังขารธรรม แต่เฉพาะเจตสิก ๕๐ ดวง เท่านั้นที่เป็นสังขารขันธ์ และในเจตสิก ๕๐ ดวง ซึ่งเป็นสังขารขันธ์นั้น เฉพาะเจตนาเจตสิกดวงเดียวเท่านั้นที่เป็นอภิสังขาร ในปฏิจจสมุปปาท อวิชชาเป็นปัจจัยแก่สังขาร สังขารเป็นปัจจัยแก่วิญญาณ ฯลฯ สังขารในปฏิจจสมุปปาท หมายถึง เจตนาเจตสิกซึ่งเป็นอภิสังขาร เป็นสภาพที่ปรุงแต่งอย่างยิ่ง คือ เป็นกุศลกรรม หรืออกุศลกรรมซึ่งจะทำให้เกิดผล คือ วิบากจิต และเจตสิก แม้ว่าเจตสิกอื่นๆ ก็ปรุงแต่งให้จิตเกิดขึ้น เช่น ผัสสเจตสิก ถ้าไม่มีผัสสเจตสิกซึ่งเป็นสภาพธรรมที่กระทบอารมณ์ จิตเห็นก็มีไม่ได้ จิตได้ยิน จิตได้กลิ่น จิตลิ้มรส จิตรู้สิ่งกระทบสัมผัส จิตคิดนึกต่างๆ ก็มีไม่ได้ แต่ผัสสเจตสิกก็ไม่ใช่อภิสังขาร เพราะเพียงกระทบอารมณ์แล้วก็ดับหมดสิ้นไป
ฉะนั้น ในสังขารขันธ์ ๕๐ ดวงนั้น เฉพาะเจตนาเจตสิกดวงเดียวเท่านั้นที่เป็นอภิสังขาร คือเป็นสภาพที่ปรุงแต่งอย่างยิ่ง โดยเป็นกุศลกรรม หรืออกุศลกรรม เป็นกัมมปัจจัยที่ทำให้ผล คือ วิบากจิตเกิดขึ้น
โดย อาจารย์สุจินต์ บริหารวนเขตต์ จัดพิมพ์เผยแพร่ โดย คณะกรรมการ ศิลปะ และวัฒนธรรม สภาผู้แทนราษฎร เนื่องในวโรกาสมหามงคลเฉลิมพระชนม์พรรษา ครบ ๗๕ พรรษาพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช วันที่ ๕ ธันวาคม ๒๕๔๕
ขอเชิญอ่าน หรือดาวน์โหลดหนังสือ ...
ขอเชิญอ่านตอนต่อไป ...
ขออนุโมทนา
ขออุทิศกุศล แด่ คุณพ่อ คุณแม่ และ สรรพสัตว์
