นัตถิปัจจัย

สำหรับนามธรรมซึ่งละเอียดว่ารูปธรรม เป็นสัมปยุตปัจจัย อนันตรปัจจัย เป็นสมนันตรปัจจัย เป็นอาเสวนปัจจัย แล้วก็ยังมีอีก ๒ ปัจจัย ซึ่งเฉพาะนามธรรมเท่านั้น คือ นัตถิปัจจัยและวิคตปัจจัย ซึ่งความหมายท่านผู้ฟังก็ทราบแล้ว เพียงแต่ว่าไม่ได้แสดงโดยสภาพของปัจจัยว่า เป็นปัจจัยอย่างไร เช่น สภาพธรรมที่เป็นนัตถิปัจจัย ได้แก่ สภาพธรรมซึ่งเป็นปัจจัยเมื่อปราศไปแล้ว ถ้าตราบใดที่จิตดวงหนึ่งยังตั้งอยู่ คือ ยังไม่ดับไป จิตดวงต่อไปจะเกิดขึ้นไม่ได้เลย ไม่มีจิตดวงใด ๆ ทั้งสิ้น ซึ่งจะเกิดซ้อนขึ้นมาได้อีก ๑ ดวง เพราะฉะนั้นการปราศไปของจิตเป็นปัจจัยให้จิตดวงต่อไปเกิดขึ้นโดยนัตถิปัจจัย หมายความว่า โดยสภาพที่ไม่มี เพราะหมดสิ้นไป ไม่ใช่ไม่มี เพราะไม่เกิดขึ้น