ปัจจัยธรรมและปัจจยุบบันธรรม ในปัจฉาชาตปัจจัย

สำหรับปัจฉาชาตปัจจัย   ให้ทราบว่า  ปัจจัยธรรมได้แก่   จิต ๘๕ ดวง  เว้นอรูปาวจรวิบากจิต ๔ ดวง  และรวมถึงเว้นปฏิสนธิจิตทั้งหมดที่เกิดหลัง ๆในภูมิที่มีขันธ์ ๕   และต้องหมายรวมทั้งเจตสิกซึ่งเกิดร่วมกับจิตนั้น ๆ ด้วย   เป็นปัจจัยธรรม

สำหรับปัจจยุปบันนธรรม   ซึ่งได้แก่  รูปซึ่งจิตเป็นปัจจัยอุปถัมภ์นั้น   ก็ได้แก่   รูปทุกรูปที่เกิดเพราะทุกสมุฏฐาน  คือไม่ว่าจะเป็นรูปที่เกิดจากจิต   หรือรูปที่เกิดจากกรรม   หรือรูปที่เกิดจากอุตุ   หรือรูปที่เกิดจากอาหาร   ไม่ว่าจะเป็นรูปกลุ่มใด ๆ ก็ตาม   เกิดจากสมุฏฐานใด ๆ ก็ตาม   ซึ่งเกิดก่อนแล้วก็ยังไม่ดับไป   เวลาที่จิตภายหลังเกิดขึ้นจะเป็นปัจจัยแก่รูปนั้น   โดยอุปถัมภ์รูปนั้น   โดยเป็นปัจฉาชาตปัจจัย

ในขณะนี้เอง   ถ้าจะนึกถึงความเป็นปัจจัย   การอาศัยกันของนามธรรมและรูปธรรม   ก็คือ   พระผู้มีพระภาคทรงแสดงกาลการเป็นปัจจัย   ว่า

ถ้ารูปเป็นปัจจัยแก่นามธรรมแล้ว   รูปนั้นต้องเกิดก่อนแล้วยังไม่ดับ   จึงจะเป็น  “ปุเรชาตปัจจัย”   แต่ถ้านามธรรมซึ่งเกิดภายหลังเป็นปัจจัยแล้ว   เป็นปัจจัยโดย  “ปัจฉาชาตปัจจัย”   เพราะเหตุว่าแม้นามธรรมนั้นจะเกิดภายหลังที่รูปนั้นเกิดแล้วก็จริง   แต่นามธรรมนั้นก็ยังอุปถัมภ์รูปที่เกิดก่อน