ธัมมารมณ์รู้ได้ทางใจ
ถ. ที่บอกว่าเป็นธัมมารมณ์ เป็นอารมณ์ของจิต ไม่ทราบว่าเป็นอย่างไร
สุ. รูปทั้งหมดมี ๒๘ รูป รูปที่รู้ได้ทางตา หู จมูก ลิ้น กาย มี ๗ รูป เพราะฉะนั้น ๗ รูปนี้เป็นรูปหยาบจึงปรากฏ รูปละเอียดจะไม่ปรากฏทางตา ทางหู ทางจมูก ทางลิ้น ทางกายเลย นอกจากนั้นยังมีรูปที่จัดว่าหยาบอีก ๕ รูป ได้แก่ ปสาทรูป ๕ คือ จักขุปสาทรูป ๑ โสตปสาทรูป ๑ ฆานปสาทรูป ๑ ชิวหาปสาทรูป ๑ กายปสาทรูป ๑ รวมรูปหยาบ ๑๒ รูป ส่วนรูปที่เหลืออีก ๑๖ รูป เป็นรูปละเอียด รู้ได้เฉพาะทางใจ
และในบรรดารูปหยาบ ๑๒ รูป ปสาทรูป ๕ ต้องรู้ได้ทางใจทางเดียว เพราะฉะนั้น ธัมมารมณ์ หมายความถึงอารมณ์ที่รู้ได้เฉพาะทางใจ ได้แก่ จิต เจตสิก ปสาทรูป สุขุมรูป นิพพาน และบัญญัติ อารมณ์ ๖ อย่างนี้เป็นธัมมารมณ์ เพราะว่ารู้ได้เฉพาะทางใจ
ถ. ถ้าอย่างนั้น จักขุวิญญาณ โสตวิญญาณ ฆานวิญญาณ ชิวหาวิญญาณ กายวิญญาณ ก็เป็นรูปที่รู้ได้ทางใจ
สุ. จักขุวิญญาณเป็นจิต เป็นนามธรรม เพราะฉะนั้น รูปที่รู้ทางใจ ได้แก่ ปสาทรูป ๕ สุขุมรูป ๑๖ รวมเป็น ๒๑ รูป และรูปที่รู้ได้ทางตา หู จมูก ลิ้น กาย ๗ รูป จึงรวมเป็น ๒๘ รูป
สำหรับนามธรรม คือ จิต รู้ได้เฉพาะทางใจ เจตสิก รู้ได้เฉพาะทางใจ นิพพาน ก็รู้ได้เฉพาะทางใจ ส่วนบัญญัติ ก็รู้ได้ทางใจ
ฉะนั้น ทุกคนรู้ว่ามีสุขุมรูป แต่เมื่อไม่ปรากฏ ก็ไม่ต้องรู้ อย่างชีวิตินทริยรูปเป็นรูปที่เกิดเพราะกรรมทำให้เป็นรูปที่ดำรงชีวิตในขณะที่รูปนั้นยังไม่ดับ ก็เป็นรูปที่ รู้ได้เฉพาะทางใจ เพราะว่าทางตาเห็นเป็นสีสันวัณณะต่างๆ เท่านั้น หรือแม้แต่ อิตถีภาวรูปซึ่งซึมซาบอยู่ทั่วตัวที่ทำให้ปรากฏอาการลักษณะของเพศหญิง ก็เป็นรูปที่ รู้ได้เฉพาะทางใจ เพราะว่าทางตาเห็นแต่เพียงสีสันต่างๆ เท่านั้น
หทยรูปซึ่งเป็นที่เกิดของจิต ขณะนี้ก็ไม่ได้ปรากฏ
แต่ทางตาที่เห็น จักขุทวารวิถีดับแล้ว มโนทวารวิถีรู้ต่อทันที เพราะฉะนั้น มโนทวารวิถีจิตรู้ได้ทุกอารมณ์ ไม่ใช่แต่เฉพาะธัมมารมณ์ แต่สำหรับธัมมารมณ์นั้น ต้องรู้ได้เฉพาะทางมโนทวารวิถี ทวารเดียว
นี่เป็นสิ่งที่จะต้องไม่ลืมว่า มโนทวารวิถีจิต รู้อารมณ์ได้ทุกอารมณ์ ไม่เว้นเลย รู้รูปารมณ์ สัททารมณ์ คันธารมณ์ รสารมณ์ โผฏฐัพพารมณ์ได้ รู้จิตได้ รู้เจตสิกได้ รู้นิพพานได้ รู้บัญญัติได้ รู้ปสาทรูปได้ รู้สุขุมรูปได้
แต่ธัมมารมณ์ รู้ได้เฉพาะมโนทวารวิถี ทวารเดียว
จักขุทวาริถีจะรู้จิต เจตสิก ปสาทรูป สุขุมรูป อะไรๆ เหล่านี้ไม่ได้เลย จักขุทวารวิถีจิตต้องมีรูปารมณ์เท่านั้นเป็นอารมณ์ มีเสียงเป็นอารมณ์ไม่ได้ และสำหรับโสตทวารวิถีจิต ก็ต้องมีเฉพาะเสียงเท่านั้นเป็นอารมณ์ มีสี มีกลิ่น มีรส มีโผฏฐัพพะเป็นอารมณ์ไม่ได้
นี่เป็นการกล่าวถึงชีวิตของแต่ละบุคคลในวันหนึ่งๆ ตามความเป็นจริง