การศึกษาธรรมเป็นเรื่องที่ละเอียด
มีท่านผู้ฟังท่านหนึ่ง ท่านเล่าให้ฟังถึงเพื่อนของท่านคนหนึ่ง เวลาที่ได้ฟังวิทยุเรื่องแนวทางเจริญวิปัสสนาก็รู้สึกว่า เป็นเรื่องที่ละเอียด ไม่ตรงกับใจที่กำลังต้องการฟังธรรมบางประการ เช่น อยากจะฟังเรื่องเมตตา แต่ในวันที่เปิดวิทยุไม่ได้รับฟังเรื่องเมตตา เป็นเรื่องอื่น ไม่ตรงกับใจของท่าน เพราะท่านคงอยากจะเป็นผู้ที่เจริญเมตตา แต่อย่าลืมว่า ถึงแม้จะรู้ว่าเมตตาคืออะไร มีลักษณะอย่างไร เกิดขึ้นในขณะไหนก็ตาม ถึงอย่างนั้นอกุศลจิตก็ยังเกิดอยู่ ไม่ใช่ว่าเมื่อรู้เรื่องของเมตตาแล้วจะมีเมตตาอยู่ได้ตลอดเวลาโดยที่อกุศลจิตไม่เกิดเลย เพราะว่าอกุศลธรรมเป็นพืชเชื้อที่ตายยาก ดับยาก ถ้าไม่อบรมเจริญปัญญาที่จะรู้ลักษณะของสภาพธรรมโดยถ่องแท้ โดยละเอียดถูกต้องจริงๆ อกุศลธรรมทั้งหลายไม่สามารถที่จะดับได้ ถึงแม้ว่าจะได้ฟังเรื่องของเมตตา เรื่องของกุศลนานาประการก็ตาม อกุศลก็ยังเกิดอยู่
แต่ข้อสำคัญที่สุด คือ จะต้องรู้ว่าขณะใดเป็นกุศล ขณะใดเป็นอกุศลในขณะนี้ นี่เป็นเหตุที่จะต้องศึกษาธรรมโดยละเอียดถี่ถ้วนจริงๆ มิฉะนั้นจะเข้าใจว่าอกุศล เป็นกุศลได้ อย่างท่านที่ต้องการจะมีเมตตา เพราะว่าท่านไม่ต้องการมีโทสะ ท่านจึงปรารถนาที่จะมีเมตตา แต่เวลาที่โทสะไม่เกิดขึ้น ไม่ทราบว่าท่านจะเห็นโทษของ โลภมูลจิตและโมหมูลจิตบ้างหรือเปล่าว่า แท้ที่จริงแล้วสภาพธรรมที่เป็นอกุศลนั้น ไม่ใช่แต่เฉพาะเวลาที่เป็นโทสะ แม้ในขณะที่เป็นโลภะ หรือขณะที่เป็นโมหะ ขณะนั้นก็เป็นอกุศลแล้ว ข้อสำคัญ คือ ลักษณะของอกุศลที่ละเอียดซึ่งไม่เคยคิดมาก่อนว่า เป็นอกุศล ก็อาจจะเข้าใจว่าเป็นกุศล
ด้วยเหตุนี้ ถ้าสามารถเข้าใจลักษณะของสภาพธรรมที่เกิดขึ้นปรากฏกับตัวท่านโดยละเอียดจะมีปัจจัยทำให้รู้ได้ถูกต้องว่า จิตในขณะนี้เป็นกุศลหรือเป็นอกุศล เพื่อที่จะได้อบรมเจริญกุศลได้ยิ่งขึ้น มิฉะนั้นจะมีแต่ความต้องการธรรมบางประการ เหมือนกับยาบางชนิดในร้านขายยา เวลาที่เป็นโรคชนิดหนึ่งชนิดใดก็อยากจะซื้อยาชนิดนั้นมาบำบัดโรค แต่ธรรมไม่ใช่อย่างนั้น เพราะจะต้องเป็นความเข้าใจจริงๆ ซึ่งเมื่อได้ศึกษาธรรมยิ่งขึ้นก็จะเห็นได้ว่า ต้องอาศัยการพิจารณา การไตร่ตรอง จนกว่าจะเป็นความเข้าใจ ไม่ใช่เป็นเรื่องของการท่องจำ แต่ต้องเป็นเรื่องที่จะต้องพิจารณาในเหตุผลจนกว่าจะเข้าใจ
พระธรรมที่พระผู้มีพระภาคทรงแสดง เป็นเรื่องของเหตุและผลที่คงทนแก่การพิสูจน์ และคงทนแก่การพิจารณา เพราะเมื่อกล่าวสรรเสริญคุณของท่านพระอานนท์ ก็มีข้อความที่กล่าวว่า บางท่านมีความสามารถในการฟัง แต่ไม่มีความสามารถในการเรียน และบางท่านมีความสามารถในการฟัง มีความสามารถในการเรียน แต่ว่าไม่มีความสามารถในการกล่าว เพราะฉะนั้น เรื่องธรรมจะเห็นได้จริงๆ ว่า เป็นเรื่องที่ละเอียด และต้องพิจารณาจิตใจของแต่ละบุคคลจริงๆ