โทสะและโทมนัสต้องเกิดร่วมกัน

ถาม   โทมนัสเวทนา และโทสเจตสิก ๒ เจตสิกมีลักษณะต่างกันอย่างไร

ส.   โทมนัสเวทนาเป็นเวทนา  โทสะเป็นเจตสิก ซึ่งไม่ใช่เวทนาเจตสิก เป็นเจตสิก ๒ ดวง หรือ ๒ ชนิดซึ่งต่างกัน ถ้าเป็นเวทนาเจตสิกแล้วเป็นสภาพที่รู้สึก แต่ว่าโทสะ ไม่ใช่สภาพที่รู้สึกอย่างเวทนา ลักษณะของโทสะเป็นลักษณะที่หยาบ กระด้าง ประทุษร้าย เป็นโทสเจตสิก แต่ว่าโทสเจตสิกต้องเกิดกับโทมนัสเวทนาทุกครั้ง  แล้วโทมนัสเวทนาต้องเกิดกับจิตอื่นไม่ได้เลย ต้องเกิดกับโทสมูลจิต คือ เกิดร่วมกับโทสเจตสิกนั่นเอง แต่ว่าทั้ง ๒ อย่างเป็นเจตสิกต่างชนิด เป็น ๒ ประเภท ๒ ดวง

เวทนาก็คือความรู้สึก  เคยรู้สึกตกใจไหมคะ ขณะนั้นจะทราบไหมว่า ลักษณะอาการของความรู้สึกไม่สบายเลย แต่ว่าลักษณะของจิตซึ่งตกใจ หยาบกระด้าง เป็นลักษณะซึ่งมีโทสเจตสิกเกิดร่วมด้วย ในขณะนั้นไม่ใช่ปกติธรรมดา แต่เกิดอาการตกใจ หรือว่ากลัว หรือว่าหยาบ หรือกระด้างขึ้นในขณะนั้น แสดงให้เป็นว่า เป็นลักษณะของจิตที่ต่างจากปกติ ที่ใช้คำว่า ทุมนัส หรือโทมนัส ได้แก่ เวทนา เป็นสภาพของความรู้สึกซึ่งไม่ใช่เฉยๆ ไม่ใช่ดีใจ ไม่ใช่โสมนัส

เพราะฉะนั้นขณะนั้นเป็นความรู้สึกที่ไม่สบายเลย เวลาที่ตกใจเกิดขึ้น เวลากลัวเวลาเสียใจ เวลาน้อยใจ เวลาเป็นทุกข์ต่างๆนานาเหล่านี้ ให้ทราบว่า สภาพความรู้สึกเป็นเวทนา แต่ในขณะที่จิตนั้นไม่เป็นปกติ ต่างจากปกติ เป็นทุมนัส เพราะเหตุว่ามีโทสเจตสิกเกิดร่วมด้วย ทำให้สภาพของจิตเป็นสภาพที่กระด้าง หรือหยาบ หรือว่าเป็นทุกข์ เพราะฉะนั้นโทสเจตสิกไม่ใช่เวทนาเจตสิก โทมนัสเวทนาเป็นเวทนาเจตสิก แต่เกิดรวมกันก็เลยยากที่จะรู้ได้ แต่ให้ทราบว่า ความรู้สึกในขณะที่จิตไม่สบาย ต่างออกไปจากปกติมีหลายอย่าง เสียใจก็ได้ น้อยใจก็ได้ โกรธก็ได้ กลัวก็ได้ สภาพของจิตเป็นลักษณะที่ไม่ใช่ปกติ แต่เวทนา ความรู้สึกต้องเป็นโทมนัสเวทนา เพราะว่าขณะนั้นเป็นความรู้สึกที่ไม่สบาย โทสะไม่ใช่เวทนาเจตสิก แต่เป็นสภาพที่กระด้าง หยาบกระด้าง แข็งกระด้าง เป็นอาการของจิตซึ่งเปลี่ยนสภาพจากปกติ ถ้าเวลาที่เราตื่นมา ยังไม่เกิดโทสะเลย ไปเรื่อยๆ ลืมตาขึ้นมาก็ไปเดินไปเข้าห้องน้ำ ทำธุรกิจต่างๆ ก็เป็นลักษณะของโลภมูลจิต ถ้าในขณะใดเกิดความขุ่นเคืองใจ ไม่พอใจ สภาพของความขุ่นเคือง หยาบกระด้าง ผิดจากปกติ นั่นเป็นอาการของโทสะ แล้วความรู้สึกในขณะนั้นเป็นความรู้สึกที่ไม่ชอบ ไม่สบายใจ  ไม่มีใครชอบความรู้สึกขณะที่เกิดความขุ่นเคือง หรือโกรธ หรือหยาบกระด้างขึ้น เพราะฉะนั้นแยกกันว่า ความรู้สึกเป็นเวทนา แต่ว่าสภาพของโทสะเป็นสภาพที่โกรธหรือกระด้าง