ภูมิหมายความถึงอะไร

ถ . คำว่าภูมิ ที่แบ่งออกไปหลายๆ ภูมิ เช่น อบายภูมิ มนุษย์ภูมิ เทวภูมิ และภูมิอื่นๆ ภูมินี้หมายความถึงอะไร จะเป็นพื้นเพของจิต หรือเป็นสถานที่ เช่น ในบ้านผมมีสารพัดสัตว์ ซึ่งสารพัดสัตว์เหล่านั้น ที่ฟังมากล่าวว่าเป็นอบายภูมิ ผมก็อยู่ในนั้น ถือว่าบ้านของผมเป็นอบายภูมิ หรือมนุษย์ภูมิกันแน่

สุ . คำว่า ภูมิ หมายความถึงภูมิของสัตว์ ความหมายหนึ่ง และหมายความถึงภูมิของจิต อีกความหมายหนึ่ง

ภูมิของสัตว์โลก ก็แล้วแต่ว่าสัตว์โลกนั้นถือกำเนิดในภูมิใด ถ้ากำเนิดเป็นดิรัจฉาน ก็เป็นภูมิดิรัจฉาน ถ้ากำเนิดเป็นเทพ ก็เป็นภูมิเทวดา ไม่ใช่ภูมิมนุษย์ และถ้าเกิดเป็นมนุษย์อยู่ในที่ๆ สัตว์ดิรัจฉานอยู่ โดยกำเนิดเป็นภูมิมนุษย์ ไม่ใช่ดิรัจฉาน

เพราะฉะนั้น คำว่าภูมิ มี ๒ ความหมาย คือ ภูมิของสัตว์ กับภูมิของจิต

เกิดเป็นมนุษย์แล้ว จิตที่เป็นอกุศล เป็นกามาวจรภูมิ จิตที่เป็นกุศลที่เป็นไปทางตา หู จมูก ลิ้น กาย เป็นกามาวจรภูมิ แต่ถ้าขณะใดที่เห็นโทษภัยของรูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ เจริญสมาธิ ความสงบ จนกระทั่งถึงอัปปนาสมาธิเป็นรูปาวจรฌานจิต แม้ว่าเป็นมนุษย์ แต่จิตในขณะนั้นเป็นรูปาวจรภูมิ

ถ . ...

สุ . มีความหมาย ๒ อย่าง แต่นั่นเป็นโอกาสโลก เป็นที่อยู่ของสัตว์ที่ภูมินั้นๆ จะอยู่ได้ อย่างในโอกาสโลกที่เป็นโลกมนุษย์ในขณะนี้ เป็นที่อยู่ของสัตว์ที่เป็นภูมิมนุษย์ ภูมิดิรัจฉาน ภูมิปิตติวิสัยคือเปรต และเทพก็ได้

คำว่า ภูมิ มีความหมาย ๒ นัยเท่านั้น คือ ภูมิของสัตว์ ๑ ภูมิของจิต ๑

ส่วนภูมิของสถานที่ ถ้าใช้ในความหมายนั้น ต้องหมายถึงโอกาสโลก อย่างมนุษยโลกเป็นโอกาสโลก เป็นที่อยู่ของสัตว์ที่เป็นภูมิมนุษย์ก็มี สัตว์ที่เป็นภูมิดิรัจฉานก็มี สัตว์ที่เป็นเปรตปิตติวิสัยก็มี สัตว์ที่เป็นเทพก็มี

ถ . ...

สุ . ภูมิของสัตว์ ๑ และภูมิของจิต ๑ เกิดเป็นมนุษย์เป็นภูมิหนึ่ง แต่ว่าจิตที่เป็นรูปฌานกุศล เป็นรูปาวรภูมิ ถ้าผู้นั้นเจริญสติปัฏฐานรู้แจ้งอริยสัจธรรม จิตขณะนั้นเป็นโลกุตตรภูมิ แต่ว่าโดยความหมายที่เป็นภูมิของสัตว์ ผู้นั้นเป็นมนุษย์ที่จิตเป็นโลกุตตรภูมิ ในขณะที่โลกุตตรจิตเกิดขึ้น

แต่โอกาสโลก ไม่มีความหมายอะไรเลย ไม่ใช่สภาพรู้ ไม่ใช่นามธรรม เจริญกุศลอะไรก็ไม่ได้ทั้งนั้น ก้อนโลก ก้อนดิน พวกนี้เป็นแต่เพียงโอกาสโลกเท่านั้น

ถ . พูดกันถึงเรื่องภูมิ ศัพท์บาลีว่า ภู - มิ แปลว่า ที่เกิด ที่เป็น เป็นศัพท์กลางๆ ถ้าเป็นดิรัจฉาน ก็เป็นดิรัจฉานภูมิ เป็นมนุษย์ ก็เป็นมนุษย์ภูมิ เพราะฉะนั้น ภูมิ คิดว่าไม่ใช่ที่เราเรียกว่าโลก ภูมิ แปลว่า เป็น หรือว่าเกิด

หรืออีกนัยหนึ่ง ภูมินี้ เฉพาะตัวแปลว่า ปัญญาก็ได้ บางทีก็แปลว่า ทำไม่ดี อย่าง ภูตวาที แปลว่าพูดโกหก เพราะฉะนั้น ภู ตัวเดียว แปลว่าปัญญาก็ได้ แปลว่าเกิดก็ได้ แต่ว่าโดยมากในที่นี้จะแปลว่าที่เกิด ที่เป็น

สุ . ขอขอบพระคุณ และขออนุโมทนาท่านผู้ฟังที่กรุณาให้ความรู้ทางพยัญชนะ ซึ่งจะเห็นได้ว่า โดยนัยที่ท่านกล่าว ตรงกับเรื่องภูมิของจิตด้วย เช่น โลกุตตรภูมิ ไม่ใช่โอกาสโลก ไม่ใช่โลก ไม่ใช่ดวงดาวต่างๆ แต่ว่าเป็นสภาพของจิตเป็นภูมิของจิต ซึ่งภูมิของจิตมีถึง ๔ ภูมิ คือ จิตที่เป็นกามาวจรจิต ก็เป็นกามาวรภูมิ จิตที่เป็นรูปาวจรจิต ก็เป็นรูปาวรภูมิ จิตที่เป็นอรูปาวจรจิต ก็เป็นอรูปาวจรภูมิ ส่วนจิตที่เป็นโลกุตตระ ก็เป็นโลกุตตรภูมิ [แนวทางเจริญวิปัสสนา ตอนที่ 260]