จิตสั่งไม่ได้ จิตเป็นสภาพที่รู้อารมณ์ เป็นลักษณะ
ถ. ในอรรถกถาท่านอุปมาว่า จิตนี้เปรียบเหมือนคนขับเกวียน ร่างกายนี้เปรียบเหมือนเกวียน ถ้าเช่นนั้นจะเป็นจิตสั่งหรือเปล่า ที่เดินไปก็ดี นั่งก็ดี ยืนก็ดี
สุ. ถ้าศึกษาเรื่องสภาพลักษณะของจิตจะทราบว่า จิตเป็นสภาพที่มีการรู้อารมณ์เป็นลักษณะ เช่น ในขณะที่กำลังเห็น พิจารณาได้ เห็นในขณะนี้จิตสั่ง หรือเปล่า ถ้าจะว่าจิตสั่ง
ไม่ว่าจะเป็นในขณะใดทั้งสิ้น ต้องพิจารณาโดยตลอด เช่น ในขณะที่เห็น เป็นจิตหรือเปล่าที่เห็น จิตไม่ได้สั่ง แต่จิตเป็นสภาพรู้ เป็นธาตุรู้ เป็นอาการรู้ ซึ่งไม่ใช่สิ่งที่ปรากฏทางตา เพียง ๒ อย่างเท่านั้น คือ สิ่งที่ปรากฏทางตากับสภาพรู้สิ่งที่ปรากฏทางตา ที่จะรู้ชัดจริงๆ ต้องอาศัยระลึกได้ในขณะที่กำลังเห็นและน้อมไปที่จะรู้ว่า ในขณะนี้ที่มีสภาพที่ปรากฏทางตาเพราะมีธาตุรู้ หรือมีสภาพรู้
ถ้าการพิจารณาเป็นไปโดยลักษณะนี้ก็จะรู้ได้ว่า อาการรู้นั้นเป็นลักษณะของจิต ซึ่งไม่ใช่อาการสั่ง ฉันใด เวลาที่กำลังนั่งอยู่ในขณะนี้ ใครรู้ว่านั่ง ต้องมีสภาพรู้ คือ จิต นอกจากนั้นอะไรกำลังปรากฏในขณะที่นั่ง จิตเป็นสภาพรู้สิ่งที่กำลังปรากฏในขณะนั้น เพราะฉะนั้น ตั้งแต่เกิดจนตาย ลักษณะของจิตทุกชนิด วิชานนลกฺขณํ คือ มีลักษณะรู้อารมณ์ หรือมีการรู้อารมณ์เป็นลักษณะ จะเป็นอย่างอื่นไปไม่ได้เลย
โดยวิถีจิต หรือโดยขณะใดก็ตามที่กล่าวไว้โดยปัจจัยต่างๆ จิตเป็นสภาพที่รู้อารมณ์ทั้งสิ้น แต่เพราะว่าจิตช่างรู้สารพัด รู้ทุกอย่าง รู้ดี รู้ทุกเรื่อง เพราะฉะนั้น จิตก็ปรุงแต่งทำทุกสิ่งทุกอย่างให้เกิดขึ้น สิ่งอัศจรรย์ต่างๆ ที่เกิดขึ้น ก็เกิดขึ้นเพราะจิตซึ่งเป็นสภาพรู้ หรือเป็นธาตุรู้นั่นเอง
เมื่อจิตรู้สิ่งใดก็เป็นปัจจัยให้เกิดการกระทำต่างๆ ขึ้น ตามลักษณะประเภทของจิต เช่น ถ้าโลภมูลจิตเกิดขึ้นเป็นไปในวิชาการอย่างหนึ่งอย่างใด ก็เป็นปัจจัยทำให้มีการกระทำกิจที่จะทำให้วิชาการนั้นๆ เจริญขึ้นหรือสำเร็จลุล่วงไปได้ และเมื่อเป็นจิต ก็ต้องมีลักษณะที่เป็นสภาพรู้ หรืออาการรู้ ซึ่งจะพิจารณาได้ ตรวจสอบได้กับ สภาพธรรมที่กำลังปรากฏในขณะนี้
ทางตาเห็น คือ กำลังรู้สิ่งที่ปรากฏ ทางหูได้ยิน คือ กำลังรู้เสียงที่ปรากฏ ถ้ามีการรู้กลิ่น จิตกำลังรู้กลิ่น ถ้ารสกำลังปรากฏในขณะที่รับประทานอาหาร ขณะนั้นจิตก็เป็นสภาพที่ลิ้มรส ถ้าอ่อนแข็ง เย็นร้อน ตึงไหวกำลังปรากฏ จิตก็เป็นสภาพที่รู้สิ่งที่เย็นร้อน อ่อนแข็ง ตึงไหวในขณะนั้น
