อารมณ์ อารัมมณะ

“อารัมมณะ” หมายความถึง สิ่งที่เป็นอารมณ์ คือ สิ่งที่จิตรู้ เช่น เสียงปรากฏเวลาที่จิตได้ยินเสียงนั้น เสียงนั้นเป็นอารมณ์ เป็นปัจจัยหนึ่งของจิตที่เกิดขึ้นได้ยินเสียง

แม้ว่าในจิตดวงนั้นมีปัจจัยอื่นอีกหลายปัจจัย แต่เมื่อจิตนั้นรู้เสียง มีเสียงเป็นอารมณ์ เพราะฉะนั้นเสียงนั้นเป็นปัจจัยหนึ่งที่ให้จิตเกิดขึ้นรู้เสียง เพราะฉะนั้นเสียงนั้นเป็นปัจจัย โดยเป็นอารมณ์ จึงชื่อว่า “อารัมมณปัจจัย” สิ่งใดๆ ทั้งหมดที่เป็นอารมณ์เป็นปัจจัยของจิต เพราะจิตจะปราศจากอารมณ์นั้นไม่ได้ เมื่อจิตเกิดขึ้น จิตรู้อารมณ์หนึ่งอารมณ์ใด จะปราศจากอารมณ์ที่จิตกำลังรู้ไม่ได้

อารมณ์นั้นจึงเป็นปัจจัยหนึ่งที่ให้จิตเกิดขึ้นรู้อารมณ์นั้น เช่น เสียงเป็นปัจจัยหนึ่งที่ให้จิตเกิดขึ้นได้ยินหรือว่ารู้เสียง เสียงเป็นอารมณ์ของโสตวิญญาณ เป็นอารมณ์ของจิตที่กำลังรู้แจ้งในลักษณะต่างๆ ของเสียงต่างๆ ทีละอย่าง เสียงนั้นจึงเป็น “อารัมมณปัจจัย” ของจิตนั้น