อธิปติปัจจัย กับ อธิบดี

   ปัจจัยที่ ๓  คือ  อธิปติปัจจัย   

ชื่อของปัจจัยต่าง ๆ ท่านผู้ฟังคุ้นหูในภาษาไทย แต่ว่ายังไม่ได้ทราบว่า โดยสภาพธรรมตามความเป็นจริง ได้แก่อะไร  เช่น  “อธิปติ”  ในภาษาไทยใช้คำว่า  “อธิบดี”   ธรรมที่เป็นปัจจัยโดยเป็นใหญ่

โดยทั่วไปเวลาใช้คำว่าเหตุปัจจัย เป็นคำไวพจน์ได้ หมายความว่ามีความหมายอย่างเดียวกัน   แต่ถ้าจะกล่าวแยก   ปัจจัยมีหลายปัจจัย   ปัจจัย คือ สภาพธรรมที่อุปการะ   เกื้อกูลให้สภาพธรรมอื่นเกิดร่วมด้วย หรือว่าเกิดขึ้นในภายหลัง หรือในภายหน้าต่อจากปัจจัยนั้นก็ได้   โดยที่ว่าปัจจัยบางปัจจัยนั้นไม่ใช่เหตุ คือ ไม่ใช่เจตสิก ๖ ดวง

เพราะฉะนั้นถ้าพูดโดยกว้าง ๆ จะใช้คำว่าเหตุ จะใช้คำว่าปัจจัย ความหมายเหมือนกัน   เป็นไวพจน์ซึ่งกันและกันได้  แต่ถ้าจะกล่าวโดยแยกปัจจัย   ได้แก่   ธรรมใด ๆ ก็ตามที่เกื้อกูลอุปการะให้สภาพธรรมอื่นเกิดขึ้น และปัจจัยนั้นมีหลายชนิด ไม่ใช่มีแต่เฉพาะเหตุเท่านั้น ซึ่งได้แก่เจตสิก ๖ ดวง   ที่เป็นเหตุ  เห-ตุปัจจัย   ยังมีปัจจัยอื่น   ซึ่งแม้ไม่ใช่เจตสิก ๖ ดวงก็สามารถที่จะอุปการะ ส่งเสริม อุดหนุนทำให้สภาพธรรมอื่นเกิดขึ้นได้   เพราะนอกจากเจตสิก ๖   ซึ่งเป็นเห-ตุปัจจัย  ธรรมอื่นทั้งหมด  คือ ปรมัตถธรรมอื่น   เช่น จิต   เจตสิก  รูป   นิพพาน  และแม้บัญญัติ   ก็เป็นปัจจัยได้  แต่ว่าสภาพธรรมอื่น นอกจากเจตสิก ๖ ไม่ใช่เห-ตุปัจจัย