เรื่องความละเอียดของธรรม ขอกล่าวถึง ขุททกนิกาย จูฬนิทเทส ... กัปปมาณวกปัญหานิทเทส ข้อ ๓๖๗ มีข้อความว่า

สังสาร คือ การมา การไป ทั้งการมาและการไป กาลมรณะ คติ ภพแต่ภพ จุติ อุปบัติ ความบังเกิด ความแตก ชาติ ชรา และมรณะ ท่านกล่าวว่า สระ ในอุเทศว่า มชฺเฌ สรสฺมึ ติฏฐตํ ดังนี้

นี่คือทุกขณะที่เป็นสังสารวัฏฏ์ จากภพหนึ่งชาติหนึ่งซึ่งไม่มีใครทราบว่า ชาติต่อไปจะเกิดที่ไหน และจะต้องวนเวียนไปในสังสารอะไรบ้าง แม้ในขณะนี้ ก็เป็นสังสาร

นอกจากนั้น ข้อความใน มโนรถปูรณี อรรถกถา อังคุตตรนิกาย ทุกนิบาต ทุติยปัณณาสก์ ข้อ ๓๐๘ มีคำว่า

วจีสังสาร วาจาอันท่องเที่ยวไป

เป็นอย่างนี้บ้างไหม วจีสังสาร

วาจาอันท่องเที่ยวไป อยู่ด้วยสามารถการด่า และการด่าตอบกันและกัน ในบุคคลทั้งสองฝ่าย

ถ้าจะศึกษาธรรมโดยละเอียดจริงๆ ต้องเข้าใจความหมาย และสิ่งที่สำคัญ กำลังปรากฏในชีวิตประจำวันด้วย

การไป การมา ซึ่งมีอยู่ตลอดเวลา ไม่ว่าจะเป็นการไปการมาทางตา ทางหู ทางจมูก ทางลิ้น ทางกาย ทางใจ ทางการคิดนึก คิดนึกเรื่องนั้นไป คิดนึกเรื่องนี้มา ก็เป็นสังสาร วนเวียนท่องเที่ยวไปทั้งนั้น หรือแม้แต่วาจาก็ยังเป็นวจีสังสารได้ เพราะว่า โดยนัยนี้ ชื่อว่าวจีสังสาร คือ การท่องเที่ยวไปของวาจา

นอกจากจะท่องเที่ยวไปของตา ของหู ของจมูก ของลิ้น ของกาย ของใจ ก็ยังมีวจีสังสาร การท่องเที่ยวไปของวาจาด้วย ... แนวทางเจริญวิปัสสนา ตอนที่ 1599

รับฟัง ...

สังสาร คือ การมา การไป