ใน ทีฆนิกาย มหาวรรค มหาสติปัฏฐาน พระผู้มีพระภาคตรัสว่า

สติปัฏฐาน ๔ ประการ ๔ ประการเป็นไฉน

ดูกร ภิกษุทั้งหลาย ภิกษุในธรรมวินัยนี้ พิจารณาเห็นกายในกายอยู่ มีความเพียร มีสัมปชัญญะ มีสติ กำจัดอภิชฌาและโทมนัสในโลกเสียได้ ๑

ถ้าสติระลึกรู้สภาพปรมัตถธรรมที่ปรากฏที่กาย เป็นปัญญาที่เป็นสัมปชัญญะที่เกิดพร้อมกับสติและความเพียร ทำให้กำจัดอภิชฌาและโทมนัสในโลกเสียได้

ข้อความต่อไปมีว่า

พิจารณาเห็นเวทนาในเวทนาอยู่ มีความเพียร มีสัมปชัญญะ มีสติกำจัดอภิชฌาและโทมนัสในโลกเสียได้ ๑

สุข หรือทุกข์ หรืออุเบกขา อทุกขมสุขทางกายหรือทางใจ ถ้าสติระลึกได้เป็นปกติธรรมดา ชื่อว่า พร้อมสัมปชัญญะ คือ การรู้สึกตัว

สัมปชัญญะ คือ ปัญญาที่เกิดพร้อมสติ รู้ชัดในลักษณะปรมัตถธรรมว่า ความรู้สึกในขณะนั้นไม่ใช่สัตว์ ไม่ใช่บุคคล ไม่ใช่ตัวตน

การเจริญสติปัฏฐาน ไม่ใช่การไปทำอย่างสมถภาวนา แต่เป็นความสมบูรณ์พร้อมด้วยสัมปชัญญะ การรู้สึกตัวในขณะนี้ และปัญญารู้ในสภาพธรรม แม้ความรู้สึกอย่างหนึ่งอย่างใดในขณะนี้ ก็เป็นแต่เพียงนามธรรมชนิดหนึ่ง เพราะฉะนั้น ถ้าเข้าใจความหมายของสัมปชัญญะ คือ ความรู้สึกตัวตามปกติ เป็นปกติ พร้อมปัญญาที่รู้ในลักษณะของสภาพธรรมที่ไม่ใช่ตัวตน ไม่ว่าจะเป็นกาย หรือเวทนาก็ตามขณะนั้นเป็นการเจริญสติปัฏฐาน

ข้อความต่อไป

พระผู้มีพระภาคตรัสว่า

พิจารณาเห็นจิตในจิตอยู่ มีความเพียร มีสัมปชัญญะ มีสติ กำจัดอภิชฌาและโทมนัสในโลกเสียได้

ขณะนี้มีจิต มีสภาพรู้ มีสัมปชัญญะ รู้สึก ระลึกรู้ พิจารณาเห็นจิตในจิตอยู่ มีความเพียร มีสัมปชัญญะ มีสติ กำจัดอภิชฌาและโทมนัสในโลกเสียได้

จิตในขณะนี้จะเป็นอะไรก็ตาม มีเหตุปัจจัยให้เกิดจิตประเภทนั้นๆ โดยไม่มีผู้หนึ่งผู้ใดสามารถบงการจัดการให้เป็นอย่างอื่นได้ เพราะเหตุว่าสภาพธรรมทั้งหลายเมื่อพร้อมด้วยปัจจัยแล้ว ที่ใครจะไปยับยั้งว่าอย่าเกิดขึ้นนั้น ไม่สามารถที่จะเป็นไปได้

ขณะนี้จิตจะเป็นโลภมูลจิต ขณะนี้จิตจะเป็นโทสมูลจิต ขณะนี้จิตกำลังเห็น กำลังได้ยิน ก็เป็นสภาพธรรมที่เกิดแล้วเพราะความสมบูรณ์พร้อมของปัจจัย เพราะฉะนั้น การรู้สึกตัวตามปกติ และสติระลึกรู้ในลักษณะของปรมัตถธรรม ปัญญารู้ว่าลักษณะนั้นไม่ใช่สัตว์ ไม่ใช่บุคคล ไม่ใช่ตัวตน จึงชื่อว่า พิจารณาเห็นจิตในจิตอยู่ มีความเพียร มีสัมปชัญญะ มีสติ กำจัดอภิชฌาและโทมนัสในโลกเสียได้

พระผู้มีพระภาคตรัสต่อไปว่า

พิจารณาเห็นธรรมในธรรมอยู่ มีความเพียร มีสัมปชัญญะ มีสติ กำจัดอภิชฌาและโทมนัสในโลกเสียได้ ๑

ขณะนี้ธรรมปรากฏทางตา ทางหู ทางจมูก ทางลิ้น ทางกาย ทางใจ ผู้ที่เจริญสติปัฏฐานเข้าใจการเจริญสติปัฏฐาน คือ เป็นผู้ที่มีปกติระลึกรู้ลักษณะของปรมัตถธรรมที่กำลังปรากฏ ไม่ใช่เลือกจดจ้องที่จะรู้สิ่งหนึ่งสิ่งใด เพราะเหตุว่าถ้าเป็นโดยลักษณะที่ติด ไม่ใช่เป็นลักษณะที่รู้แล้วละ ก็ไม่ใช่การเจริญสติปัฏฐาน ... แนวทางเจริญวิปัสสนา ตอนที่ 222

รับฟัง ... จดหมาย - ปัญหาวิปัสสนา