การที่จะมี หิริโอตตัปปะ ที่จะเห็นโทษของความยินดีพอใจในรูป ในเสียง ในกลิ่น ในรส ในโผฏฐัพพะ ต้องเป็นผู้ที่อบรมเจริญปัญญาถึงขั้นรู้แจ้งอริยสัจจธรรม เป็นพระอนาคามี

เพราะฉะนั้น หิริโอตตัปปะของแต่ละท่าน ก็เป็นเครื่องพิสูจน์ได้ว่า ในระดับไหน ในขั้นไหน ตามกำลังของปัญญา สำหรับผู้ที่ไม่กระทำชั่ว มีเหตุที่จะให้ละเว้นความชั่ว ซึ่งเป็นเหตุภายในเป็นสมุฏฐาน คือ มีตนเป็นใหญ่ เหตุ 4ประการคือ

ประการที่ ๑ ไม่กระทำชั่วเพราะระลึกถึงชาติ คือ ระลึกถึงการเกิดเป็นบุคคลนี้ แล้วแต่ว่าท่านจะอยู่ในฐานะใดก็ตามแต่ แต่ว่าสามารถที่จะระลึกได้ว่า การทำชั่วเป็นการกระทำของคนต่ำทราม ไม่ว่าเป็นใครทั้งนั้น เมื่อเกิดมาเป็นมนุษย์ เป็นผลของกุศล และรู้ได้เลยว่า กามาวจรธรรมที่เป็นบุญกิริยาวัตถุ เป็นมนุษยธรรม เพราะฉะนั้น ขณะใดที่มีการระลึกชาติ การเกิดเป็นมนุษย์เป็นผลของกุศล ควรจะบำเพ็ญบุญกิริยาวัตถุ ซึ่งเป็นมนุษยธรรม เพราะฉะนั้น ในขณะนั้นเป็นเหตุที่จะให้ละการกระทำทุจริต เพราะเห็นว่าการกระทำทุจริต เป็นการกระทำของคนต่ำทราม ถ้าระลึกได้อย่างนี้ ก็จะไม่พูดเท็จ ไม่ทำปาณาติบาต แล้วก็จะไม่ล่วงศีล

ประการที่ ๒ คือ ไม่กระทำชั่วเพราะระลึกถึงวัย เห็นว่าการทำชั่วเป็นเรื่องของเด็กหรือว่าผู้เยาว์ คือ ผู้ที่ยังไม่สามารถมีสติปัญญาพิจารณาความถูกความควรได้โดยละเอียด เพราะฉะนั้น ถ้าเป็นผู้ที่พ้นจากวัยเด็กเล็กๆ ที่ไม่รู้เรื่องที่ควรและไม่ควรแล้ว ก็ควรจะเป็นผู้ที่ระลึกได้ว่า สิ่งใดไม่ควรจะกระทำ ในขณะนั้นก็เว้นความชั่ว เพราะระลึกถึงวัย ตอนที่เป็นเด็กนักเรียนเล็กๆ ไม่ทราบทุกท่านมีอกุศลจิตประเภทใดบ้าง แต่ว่าพอโตขึ้นก็ค่อยๆ หายไป นี่ก็แสดงให้เห็นได้ว่า เป็นเพราะพิจารณารู้ว่า สิ่งใดที่เหมาะ สิ่งใดที่ควร แล้วก็ไม่อาจที่จะกลับไปทำสิ่งซึ่งเด็กที่เยาว์วัยกระทำได้

ประการที่ ๓ คือ ไม่ทำชั่วเพราะระลึกถึงความแกล้วกล้า เพราะเหตุว่า คนขลาดย่อมทำอกุศล แต่ว่าคนกล้านี้ กล้าที่จะทำกุศลและไม่ทำอกุศล เพราะฉะนั้น ต้องเป็นคนกล้าหาญ ที่จะไม่กระทำอกุศล คนขลาดทำอกุศล เพราะเหตุว่ากลัวลำบากบ้าง กลัวยากจนบ้าง กลัวความทุกข์ต่างๆ บ้าง ก็เป็นเหตุให้กระทำทุจริต แต่ว่าผู้ที่กล้าหาญ แม้ว่าจะลำบาก แม้ว่าจะขัดสน แม้ว่าจะยากจน แต่ก็จะไม่ทำทุจริต นั่นก็ต้องเป็นผู้ที่มีความแกล้วกล้า คือ เป็นผู้ที่สามารถที่จะกล้าที่จะละเว้นทุจริตได้ โดยที่ไม่กลัวความลำบากต่างๆ

ประการที่ ๔ คือ ไม่ทำชั่ว เพราะเห็นว่า คนทำชั่วเป็นคนไม่ฉลาด

ถ้าทุกคนคิดได้อย่างนี้ ก็จะไม่มีทุจริตกรรมใดๆ เลย โลกนี้ก็จะมีหิริโอตตัปปะ ซึ่งทำให้ทุกคนเห็นภัยและรังเกียจอกุศล

โสภณธรรม ครั้งที่ 017

ขอนอบน้อมแด่พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าพระองค์นั้น

กราบเท้าบูชาคุณท่านอาจารย์ ด้วยความเคารพยิ่ง

ยินดีในกุศลจิตครับ