เรื่องของฌาน ท่านผู้ฟังจะเข้าใจความหมายละเอียดขึ้น ความหมายของฌานนั้น หมายความถึงความเพ่ง หรือเผา อันเป็นเหตุ หรือเป็นปัจจัยให้ผลเกิดขึ้น

คำว่า เพ่ง หมายถึงการเพ่ง หรือจดจ่อ หรือพิจารณาอารมณ์

คำว่า เผา หมายถึงการเผาปฏิปักขธรรม คือ ธรรมฝ่ายตรงกันข้าม

ถ้าท่านผู้ฟังศึกษาพระธรรมวินัยโดยละเอียด จะทราบว่า แม้แต่การเจริญวิปัสสนาก็ใช้คำว่า ฌาน ในความหมายว่า เผากิเลส

เรื่องของฌาน มี ๒ ความหมาย ใน ปปัญจสูทนี ภาค ๓ ซึ่งเป็นอรรถกถา มัชฌิมนิกาย วาเสฏฐสูตร มีข้อความอธิบายเรื่องฌานว่า ฌายี ในที่นี้ แก้เป็น ฌานทั้ง ๒ คือ อารัมมณูปนิชฌาน ๑ และลักขณูปนิชฌาน ๑

ปฐมสมันตปาสาทิกา ภาค ๑ เวรัญชกัณฑวรรณา คาถาว่าด้วยปฐมฌานมีข้อความว่า

ฌานมี ๒ นัย ฌานนี้นั้น มี ๒ อย่าง คือ อารัมมณูปนิชฌาน เพ่งอารมณ์ ๑ ลักขณูปนิชฌาน เพ่ง คือ หมายความถึง พิจารณาโดยรอบในลักษณะ ๑ ได้แก่ ไตรลักษณ์

บรรดาฌานทั้ง ๒ นั้น สมาบัติ ๘ พร้อมด้วยอุปจาระ ท่านเรียกว่า อารัมมณูปนิชฌาน ถามว่า เพราะเหตุไร แก้ว่า เพราะการเข้าไปเพ่งอารมณ์ คือ กสิณ

ข้อความต่อไป

วิปัสสนา มรรค และผล ท่านเรียกว่า ลักขณูปนิชฌาน ถามว่า เพราะเหตุไร แก้ว่า เพราะการเข้าไปเพ่งลักษณะ

ซึ่งคำแปล เพ่ง หมายความถึงพิจารณารู้ลักษณะที่เป็นไตรลักษณ์

จริงอยู่ บรรดาวิปัสสนา มรรค และผลเหล่านี้ วิปัสสนาย่อมพิจารณาไตรลักษณ์ มีอนิจจลักษณะ เป็นต้น

ก็กิจ คือ การเพ่ง พิจารณาด้วยวิปัสสนา ย่อมสำเร็จด้วยมรรค เพราะเหตุนี้ มรรคท่านเรียกว่า ลักขณูปนิชฌาน ส่วนผล ท่านก็เรียกว่า ลักขณูปนิชฌาน เพราะอรรถว่า เพ่ง พิจารณาลักษณะที่แท้จริงแห่งนิโรธ

แต่ในอรรถนี้ คือ ในกถาว่าด้วยปฐมฌาน ท่านประสงค์อารัมมณูปนิชฌาน เท่านั้นว่า ฌาน

เพราะฉะนั้น การศึกษาธรรมต้องละเอียดว่า อยู่ในหมวดไหน ถ้าอยู่ในเรื่องของปฐมฌาน ท่านหมายเฉพาะอารัมมณูปนิชฌาน คือ การเจริญสมถภาวนา ส่วนการเจริญวิปัสสนาภาวนาทั้งหมดเป็นลักขณูปนิชฌาน เพราะเป็นการพิจารณาไตร-ลักษณ์ ลักษณะที่ไม่เที่ยงของสังขารธรรม นาม และรูปทางตา ทางหู ทางจมูก ทางลิ้น ทางกาย ทางใจ ... แนวทางเจริญวิปัสสนา ตอนที่ 267

เปิดฟัง ...

เรื่องของฌาน