จักขุปสาทของคน จะใครก็ตามแต่ ของเทวดาก็ได้ พรหมก็ได้ สัตว์เดรัจฉานก็ได้ ที่ในนรกก็ได้ เปรต อสุรกายได้หมด จักขุปสาทนั้นเหมือนกันไหม จักขุปสาทอยู่ที่ตา รูปร่างของตาก็ไม่เหมือนกันอีก บางตาก็กลม ตานกฮูก แต่นั่นเป็นเพียงส่วนประกอบของตา

ตัวตาจริงๆ จักขุปสาท เป็นรูปที่มองไม่เห็นเลย ไม่มีใครสามารถเห็นจักขุปสาทได้ เพราะว่าจักขุปสาทไม่ใช่สิ่งที่ปรากฏให้เห็น แต่เป็นรูปที่เกิดขึ้นสามารถกระทบกับสิ่งหนึ่งสิ่งใดที่กระทบได้ ถ้าเป็นจักขุ คือ กระทบกับวัณณรูป ธาตุที่กำลังปรากฏในขณะนี้เท่านั้น ไม่สามารถกระทบรูปอื่นได้เลย

ตัวจักขุปสาทรูปเหมือนกันหมด เพราะเป็นรูปเดียวที่สามารถกระทบกับวัณณธาตุได้ ไม่ว่าจะอยู่ที่ไหนก็ตาม จักขุปสาทเป็นรูปเดียวที่สามารถกระทบกับวัณณธาตุ สีสันวัณณะที่ปรากฏ ทำให้นึกถึงรูปร่างสัณฐานในขณะนี้

สิ่งที่ปรากฏทางตาในขณะนี้มีจริงๆ หรือไม่ มีแน่นอน เพราะกำลังปรากฏ ถ้าปรากฏแล้ว จะบอกว่าไม่มี พูดจริง ธรรมเป็นสัจจะ จริง เห็นจริง มีสิ่งที่ปรากฏจริง เป็นวัณณธาตุเท่านั้นเอง ไม่เป็นคนนั้น คนนี้ เพราะเพียงปรากฏแล้วหมดไป

ถ้ารู้ความจริงก็จะเข้าใจความหมายของคำว่า “ธรรม” ธรรมไม่ใช่สัตว์ ไม่ใช่บุคคล ไม่ใช่ตัวตน แต่เมื่อมีธรรมต่างๆ ก็บัญญัติเรียกเป็นหญิง เป็นชาย เป็นสัตว์ เป็นเทพ เป็นอะไรต่างๆ

พื้นฐานพระอภิธรรม ตอนที่ 435