ก่อนการตรัสรู้ของพระพุทธเจ้า คนสามารถที่จะอบรมเจริญสมถภาวนาถึงระดับที่สามารถแสดงอิทธิฤทธิ์ได้ กระทำปาฏิหารย์ต่างๆ ได้ แต่ไม่สามารถที่จะดับกิเลสได้ เมื่อพระพุทธเจ้าได้บรรลุพระสัมมาสัมโพธิญาณแล้ว และแสดงธรรมได้ผู้ได้ฟังมากมายได้รู้แจ้งอริยสัจธรรมตามพระองค์ คนที่เมื่อก่อนได้อบรมเจริญสมถภาวนาในระดับที่เป็นฌาน ถ้าผู้นั้นได้อบรมเจริญสติปัฏฐานด้วย ก็สามารถที่จะรู้แจ้งอริยสัจธรรมได้ เพราะฉะนั้น สามารถที่จะแยกพระอริยบุคคลได้เป็น 2 ประเภท คือ "ผู้ที่อบรมเจริญวิปัสสนาเพียงอย่างเดียว" หรือก็คือ สุกขะวิปัสสกะ และ "ผู้ที่หลุดพ้นด้วยอำนาจแห่งจิต" หรือก็คือ เจโตวิมุตติ

พระอริยบุคคลที่อบรมเจริญวิปัสสนาอย่างเดียว ผู้เป็นสุกขะวิปัสสกะ บรรลุอริยสัจจธรรมโดยไม่มีฌานจิตเป็นบาทหรือเหตุใกล้ ฌานจิตไม่สามารถเป็นอารมณ์ของวิปัสสนาได้เพราะว่าท่านไม่ได้บรรลุฌาน ความเป็นจริงคือโลกุตตรจิตซึ่งรู้แจ้งนิพพานเป็นจิตที่ตั้งมั่นแนบแน่นในอารมณ์ ด้วยสมาธิที่มีกำลัง เช่นเดียวกันกับจิตที่บรรลุถึงฌานจิต หรืออัปปนาสมาธิ ซึ่งแนบแน่นในอารมณ์ของฌานจิตนั้น อย่างไรก็ตาม พระอริยบุคคลผู้เป็นสุกขะวิปัสสกะก็ไม่ได้มีความแคล่วคล่องในฌาน เมื่อจิตนับรวมทั้งหมด 89 ดวง เป็นการพิจารณาเพียงโลกุตตรจิตของผู้ที่เป็นสุกขะวิปัสสกะ ผู้ที่บรรลุโดยวิปัสสนาอย่างเดียว จะไม่ได้พิจารณาโดยโลกุตตรฌานจิต (ซึ่งพิสดารเป็น 121)

เกี่ยวกับพระอริยบุคคลผู้หลุดพ้นด้วยอำนาจจิต (เจโตวิมุตติ) ผู้นั้นรู้แจ้งอริยสัจจธรรมด้วยฌานเป็นบาทหรือเป็นเหตุใกล้ ผู้นั้นต้องมีวสี หรือความชำนาญในฌานด้วย ในกรณีนี้เท่านั้นที่ฌานจิตสามารถจะเป็นบาทให้กับวิปัสสนา และนั่นหมายถึงมหากุศลจิตที่เกิดร่วมกับปัญญาสามารถที่จะพิจารณาศึกษาและรู้ชัดในฌานจิตตามความเป็นจริงที่เพียงดับไป เมื่อปัญญาสมบูรณ์ถึงระดับที่จะรู้แจ้งอริยสัจจธรรม มรรคจิตและผลจิตที่เกิดขึ้นจะเกิดร่วมกับองค์ฌาน พระอริยบุคคลผู้ที่รู้แจ้งอริยสัจจธรรมพร้อมด้วยองค์ฌานแต่ละระดับขั้นของฌานนั้นๆ คือ เจโตวิมุตติ ผู้นั้นหลุดพ้นจากกิเลสด้วยปัญญาและความสงบที่ประกอบด้วยฌาน เมื่อรวมโลกุตตรจิตของพระอริยบุคคลผู้ที่เป็นเจโตวิมุตติ จิตทั้งหมดจะสามารถนับรวมกันได้เป็น 121 ดวง

ข้อความนี้แปลจาก...The Three Kinds of Full Understanding - Mere insight vs mind-freed

อ่านตอนอื่นๆ ...กดลิ้งค์

1. ญาตปริญญา (ความรู้ยิ่งโดยการรู้) .....กดลิ้งค์
2. ตีรณปริญญา (ความรู้ยิ่งโดยการไตร่ตรอง) .....กดลิ้งค์
3. ปหานปริญญา (ความรู้ยิ่งโดยการละ) .....กดลิ้งค์
4. เหตุที่ถูกนำมาซึ่งผลที่ถูก.....กดลิ้งค์
5. สุกขะวิปัสสกะ และ เจโตวิมุตติ.....กดลิ้งค์

กราบแทบเท้าบูชาพระคุณท่านอาจารย์สุจินต์ บริหารวนเขตต์ ด้วยความเคารพยิ่ง

กราบขอบคุณและอนุโมทนา

ยินดีในกุศลจิตครับ