เวลาพูดเรื่องกรรม และผลของกรรม ถ้าไม่ศึกษา ก็ใช้ความคิดของเรา แต่ถ้าศึกษาแล้วจะทราบว่า เมื่อนามธรรมเป็นกรรม ผลของกรรมนั้น ก็ต้องเป็นนามธรรมด้วย คือ จิต ขอกล่าวถึงจิต ๔ ชาติ คือ กุศล เป็นชาติหนึ่ง เกิดมาเป็นกุศล อีกชาติหนึ่งก็คือ อกุศล เกิดเป็นอกุศล ทั้งสองอย่างนี้ เป็นเหตุที่จะให้เกิด วิบากจิต คือ จิตที่เป็นผล และอีกชาติหนึ่ง คือ กิริยาจิต จิตที่ไม่ใช่เหตุ และไม่ใช่ผล เพราะฉะนั้น จิต ๔ ชาติ คือ กุศล ๑ อกุศล ๑ วิบาก ๑ กิริยา ๑ ขณะไหนเป็นผลของกรรม ขณะแรกที่สุด คือ ปฏิสนธิจิต จิตที่เกิดขณะแรก เป็นผลของกรรมหนึ่ง
แต่ละคนทำกรรมไว้มากมาย แต่เราเลือกกรรมได้ไหมว่า ให้กรรมนี้ให้ผล แล้วแต่กรรมใดพร้อมที่จะให้ผลเกิดขึ้น ก็เกิดสืบต่อจากจุติจิต ทำกิจปฏิสนธิ นั่นเป็นขณะแรกของวิบาก คือ ผลของกรรมทำให้เกิด แต่ละคนเป็นอย่างนี้ เพราะกรรมทำให้ปฏิสนธิจิตเกิดเป็นอย่างนี้ เมื่อกรรมทำให้ปฏิสนธิจิตเกิด ปฏิสนธิจิตเป็นวิบาก เป็นผลของกรรม ตัวจิต และเจตสิกที่เกิดร่วมกัน เป็นประเภทวิบาก คือ เป็นผลของกุศล และอกุศลกรรมที่ได้กระทำแล้ว
หลังจากที่ปฏิสนธิจิตดับไปแล้ว พอภวังคจิตก็เป็นวิบากอีก ดำรงภพชาติความเป็นบุคคลนั้น ยังไม่ให้ตาย ให้เป็นอย่างนี้ จนกว่าวันไหนหมดกรรม ที่ภาษาไทยเราใช้คำว่า ถึงแก่กรรม หมายความว่าสิ้นสุดกรรมนั้นแล้ว ก็จะเป็นบุคคลนี้ต่อไปอีกไม่ได้ โดยจุติจิตเกิด ทำหน้าที่เคลื่อนพ้นสภาพความเป็นบุคคลนี้ แต่ระหว่างยังไม่ตาย ก็ยังมีผลของกรรมด้วย คือขณะใดที่เห็น ขณะนี้ที่กำลังเห็น เป็นวิบากจิต ขณะที่ได้ยิน เป็นวิบากจิต ขณะที่ได้กลิ่น เป็นวิบากจิต ขณะที่ลิ้มรส เป็นวิบากจิต ขณะที่รู้สิ่งที่กระทบสัมผัส เป็นวิบากจิต
อย่างเวลารับประทานอาหารอร่อยๆ ก็มีเผ็ดพริก ก็มีก้อนกรวดเล็กๆ หรืออะไรก็ได้ ก็ให้เห็นว่าไม่มีใครสามารถที่จะทำให้จิตชนิดไหนเกิดได้เลย นอกจากเหตุในอดีต ที่ได้ทำแล้ว ถึงกาลที่จะให้ผลเมื่อไร ผลนั้นก็ต้องเกิด ก็เป็นผู้ที่มั่นคงในกรรม และผลของกรรม แล้วก็ไม่ใช่เป็นผู้ที่เลื่อนลอย คือ พูดไปเฉยๆ ว่าแล้วแต่กรรม และผลของกรรมก็คิดกันไปต่างๆ นานา แต่ต้องเป็นผู้ที่ละเอียดที่จะรู้ว่า ผลของกรรม คือ ขณะที่เห็น ขณะที่ได้ยิน ขณะที่ได้กลิ่น ขณะที่ลิ้มรส ขณะที่รู้สิ่งที่กระทบสัมผัส เพราะรูปที่จะเป็นทาง ให้ผลของกรรมเกิด คือวิบากจิตเกิด รูปนั้นๆ เกิดจากกรรม กรรมทำให้ตาเกิดขึ้น หู จมูก ลิ้น กาย เกิดขึ้น เป็นทางรับผลของกรรม
รับฟัง ... สัตวโลกเป็นที่ดูบุญและบาป และ ดูผลแห่งบุญและบาป