ขอกล่าวถึงลักษณะของพระธรรมที่พระผู้มีพระภาคทรงแสดง ซึ่งการศึกษาของพุทธบริษัทในครั้งโน้น ไม่มีใครเป็นเลิศเท่ากับท่านพระอานนท์

อังคุตตรนิกาย เอกนิบาต พรรณนาเอตทัคคบุคคล เรื่องท่านพระอานนท์เถระ มีข้อความว่า

ในบทว่า พหุสสุตานัง แปลว่า ผู้เป็นพหูสูต เป็นต้น พระเถระแม้อื่นๆ ผู้มีพหูสูต ผู้มีความเพียร และผู้เป็นอุปัฏฐากก็มีอยู่ แต่ท่านพระอานนท์เถระเมื่อ เล่าเรียนพระพุทธพจน์ก็ดำรงอยู่ในคลังแห่งพระปริยัติ เล่าเรียนในพระศาสนาของ พระผู้มีพระภาค เพราะเหตุนั้น ท่านจึงชื่อว่าเป็นผู้เลิศกว่าพระภิกษุทั้งหลาย ผู้เป็นพหูสูต

ผู้ที่ฟังที่เป็นพหูสูตมีมาก แต่แม้กระนั้นผู้ที่เป็นเลิศในการเป็นผู้ฟังมาก ก็คือท่านพระอานนท์เถระ

ท่านชื่อว่า เป็นผู้เลิศกว่าพระภิกษุทั้งหลายผู้เป็นพหูสูต เพราะเหตุว่าท่านเป็นผู้มีสติเล่าเรียนพระพุทธพจน์แล้วทรงจำไว้ มีกำลังมากกว่าพระเถระเหล่าอื่น เพราะเหตุนั้นท่านจึงชื่อว่า เป็นผู้เลิศกว่าพระภิกษุทั้งหลายผู้มีสติ

ในการฟังพระธรรมต้องมีสติด้วย ถ้าไม่มีสติการฟังนั้นจะไม่แจ่มแจ้ง เพราะว่าฟังไป ลืมไป แต่ถ้าฟังด้วยความตั้งใจ ด้วยสติที่ระลึกตามคำที่ได้ยิน และพิจารณา ทรงจำไว้ ย่อมจะทำให้เป็นผู้ที่มีกำลังในการทรงจำ

ด้วยเหตุนี้ ท่านพระอานนท์นอกจากจะเป็นผู้เลิศกว่าพระภิกษุทั้งหลายผู้เป็นพหูสูตแล้ว ยังเป็นผู้เลิศกว่าพระภิกษุทั้งหลายผู้มีสติ และท่านพระอานนท์นั้น เมื่อตั้งอยู่ในบทหนึ่งได้ ก็เรียนรู้บทได้อีก ๖๐,๐๐๐ บท ย่อมรับรู้บททั้งหมดโดยครบถ้วนตามทำนองที่พระผู้มีพระภาคตรัสแล้วนั่นแหละ เพราะเหตุนั้น ท่านจึงชื่อว่า เป็นผู้เลิศกว่าภิกษุทั้งหลายผู้มีคติ

คือ เมื่อได้ยินได้ฟังเพียงบทเดียว แต่การรับพระธรรมที่ได้ฟังพร้อมทั้งการพิจารณาแทงตลอดในเหตุในผลของสภาพธรรมนั้นเป็นไปอย่างรวดเร็ว คือ เป็นผู้ที่ไปในธรรมที่ได้ยินได้ฟังอย่างรวดเร็ว จึงเป็นผู้เลิศกว่าพระภิกษุทั้งหลายผู้มีคติ

นอกจากนั้น ความพากเพียรในการเล่าเรียน ความเพียรในการสาธยาย ความเพียรในการทรงจำพระพุทธพจน์ และความพากเพียรในการถวายการอุปัฏฐากบำรุงพระผู้มีพระภาคของท่านพระอานนท์เถระนั้น ไม่เหมือนกับความพากเพียรของพระภิกษุเหล่าอื่น เพราะเหตุนั้น ท่านจึงชื่อว่า เป็นผู้เลิศกว่าพระภิกษุทั้งหลายผู้มีฐิติ

เพราะฉะนั้น สำหรับท่านพระอานนท์ ท่านก็เป็นผู้เลิศกว่าพระภิกษุอื่นถึง ๕ ประการ คือ

๑. เป็นผู้เลิศกว่าพระภิกษุทั้งหลายผู้เป็นพหูสูต

๒. เป็นผู้เลิศกว่าพระภิกษุทั้งหลายผู้มีสติ

๓. เป็นผู้เลิศกว่าพระภิกษุทั้งหลายผู้มีคติ

๔. เป็นผู้เลิศกว่าพระภิกษุทั้งหลายผู้มีฐิติ

๕. เป็นผู้เลิศกว่าพระภิกษุทั้งหลายผู้อุปัฏฐาก

การฟังพระธรรมที่พระผู้มีพระภาคทรงแสดง จะเห็นได้ว่า ต้องอาศัยความละเอียดจริงๆ มิฉะนั้นคงจะไม่มีการพรรณนาความเป็นผู้เลิศของท่านพระอานนท์ ถึงอย่างนี้ว่า ท่านต้องไม่เป็นผู้ที่ฟังเผิน และไม่เป็นผู้ที่ทิ้งสิ่งที่ได้ฟังแล้ว แต่จะต้องไตร่ตรองพิจารณา จนกระทั่งสามารถรับพระธรรมได้ทั้งหมดในการสังคายนา ซึ่ง ท่านเป็นผู้ที่วิสัชนาพระสูตรและพระอภิธรรม ... แนวทางเจริญวิปัสสนา ตอนที่ 1459

รับฟัง ... เรื่องท่านพระอานนท์เถระ